Леў Талстой: Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

Гэта было ў 1880 годзе. Гэты год быў самы цяжкі ў жыцці Івана Ільіча. У гэтым годзе выявілася, з аднаго боку, што пэнсіі не хапае на жыццё; з другога — што ўсе на яго забыліся і што тое, што здавалася для яго ў адносінах да яго найвялікшай, самай жорсткай несправядлівасцю, для іншых уяўлялася зусім звычайнай справай. Нават бацька не лічыў сваім абавязкам памагаць яму. Ён адчуў, што ўсе пакінулі яго, бо лічылі ягонае становішча з 3500 пэнсіі самым звычайным і нават шчаслівым. Ён адзін ведаў, што з улікам тае несправядлівасці, якая была яму зроблена, і з вечным жончыным пілаваннем, і з даўгамі, якія ён стаў рабіць, жывучы не па сродках,— ён адзін ведаў, што ягонае становішча далёка не нармальнае.

Улетку гэтага года, каб неяк аблегчыць сродкі, ён узяў адпачынак і паехаў пражыць з жонкаю лета ў вёсцы ў брата Праскоўі Федараўны.

У вёсцы, без службы Іван Ільіч упершыню адчуў не толькі маркоту, але маркоту нясцерпную, і вырашыў, што гэтак жыць нельга і неабходна прымаць нейкія рашучыя захады.

Правёўшы бяссонную ноч у безупыннай хадзе па тэрасе, Іван Ільіч вырашыў ехаць у Пецярбург клапатаць і, каб пакараць іх, тых, якія не ўмелі ацаніць яго, перайсці ў іншае міністэрства.

На другі дзень, нягледзячы на ўсе жончыны і швагравы адгаворы, ён паехаў у Пецярбург.

Ён ехаў па адно: выпрасіць месца ў пяць тысяч пэнсіі. Ён ужо не трымаўся ніякага міністэрства, напрамку або роду дзейнасці. Яму патрэбна было толькі месца, месца з пяццю тысячамі, па адміністрацыі, па банках, па чыгунцы, па ўстановах імператрыцы Марыі, нават таможні, але абавязкова пяць тысяч і абавязкова трэба было выйсці з міністэрства, дзе не ўмелі ацаніць яго.

I вось гэтая паездка Івана Ільіча скончылася дзіўным, нечаканым поспехам. У Курску падсеў у першы клас Ф. С. Ільін, знаёмы, і паведаміў свежую тэлеграму, атрыманую курскім губернатарам, што ў міністэрстве адбудзецца днямі пераварот: на месца Пятра Іванавіча ставяць Івана Сямёнавіча.

Пераварот гэты, апрача свайго значэння для Расіі, меў асаблівае значэнне для Івана Ільіча тым, што ён, высоўваючы новую асобу, Пятра Пятровіча і, магчыма, яго сябра Захара Іванавіча, быў у вышэйшай ступені спрыяльны для Івана Ільіча. Захар Іванавіч быў таварыш і сябар Івана Ільіча.

У Маскве паведамленне пацвердзілася. А па прыездзе ў Пецярбург, Іван Ільіч знайшоў Захара Іванавіча і атрымаў абяцанне надзейнага месца ў сваім ранейшым міністэрстве юстыцыі.

Праз тыдзень ён тэлеграфаваў жонцы:

«Захар месца Мілера пры першым дакладзе атрымліваю прызначэнне».

Іван Ільіч дзякуючы гэтай перастаноўцы асоб нечакана атрымаў у сваім ранейшым міністэрстве такое прызначэнне, пры якім ён апынуўся на дзве ступені вышэй за сваіх таварышаў: пяць тысяч пэнсіі і пад’ёмных тры тысячы пяцьсот. Уся злосць на ранейшых ворагаў сваіх і на ўсё міністэрства была забыта, і Іван Ільіч быў вельмі шчаслівы.

Іван Ільіч вярнуўся ў вёску вясёлы, здаволены, якім ён даўно не быў. Праскоўя Федараўна таксама павесялела, і між імі ўсталявалася перамір’е. Іван Ільіч расказваў пра тое, як яго ўсе ўшаноўвалі ў Пецярбургу, як усе тыя, якія былі ягонымі ворагамі, былі пасаромлены і ўвіхаліся цяпер перад ім, як зайздросцяць яго становішчу, расказваў пра тое, як усе яго моцна любілі ў Пецярбургу.

Праскоўя Федараўна слухала і рабіла выгляд, што яна верыць у гэта, і не пярэчыла ні ў чым, а рабіла толькі планы новага жыццёвага ўладкавання ў тым горадзе, куды яны пераязджалі. I Іван Ільіч з радасцю бачыў, што гэтыя планы былі і ягонымі планамі, што яны супадаюць і што зноў ягонае пазмрачнелае жыццё набывае сапраўдны, уласцівы яму характар вясёлае прыемнасці і прыстойнасці.

Іван Ільіч прыехаў на кароткі час. 10 верасня яму трэба было прымаць пасаду і, апрача таго, патрэбен быў час, каб уладкавацца на новым месцы, перавезці ўсё з правінцыі, прыкупіць, прызаказаць яшчэ шмат чаго; адным словам, уладкавацца так, як гэта вырашана было ў ягонае галаве, і амаль дакладна так, як гэта вырашана было і ў душы Праскоўі Федараўны.

I цяпер, калі ўсё ўладкавалася гэтак удала і калі яны сыходзіліся з жонкаю ў мэце і, апрача таго, мала жылі разам, яны гэтак дружна сышліся, як не сыходзіліся з першых гадоў жанатага свайго жыцця. Іван Ільіч спачатку думаў адразу забраць сям'ю, але намаганні сястры і зяця, якія раптам сталі асабліва ветлівыя і сваяцкія да Івана Ільіча і ягонае сям’і, зрабілі тое, што Іван Ільіч паехаў адзін.

Іван Ільіч паехаў, і вясёлы настрой, выкліканы ўдачаю і згодаю з жонкаю, увесь час не пакідаў яго. Знайшлася кватэра цудоўная, тое самае, аб чым марылі муж з жонкаю. Шырокія, высокія, у старым стылі прыёмныя пакоі, зручны грандыёзны кабінет, пакоі для жонкі і дачкі, класны пакой для сына — усё нібыта знарок прыдумана для іх. Іван Ільіч сам узяўся за ўладкаванне, выбіраў шпалеры, дадаткова купляў мэблю, больш са старызны, якой ён надаваў асаблівы камільфотны стыль, абіўку, і ўсё расло, расло і набывала той ідэал, пра які ён марыў. Калі ён напалову ўладкаваўся, ягонае ўладкаванне пераўзышло ўсё, пра што ён думаў. Ён разумеў той камільфотны, прыгожы і не пошлы характар, які набудзе ўсё, калі будзе гатова. Засынаючы, ён уяўляў сабе залу, якою яна будзе. Пазіраючы на гасціную, яшчэ не скончаную, ён ужо бачыў камін, экран, этажэрку і гэтыя крэсліцы раскіданыя, гэтыя блюды і талеркі па сценах і бронзы, калі яны ўсе стануць на свае месцы. Яго радавала думка, як ён здзівіць Пашу і Лізаньку, якія таксама маюць да гэтага густ. Яны зусім не чакаюць гэтага. Асабліва яму ўдалося знайсці і танна купіць старыя рэчы, якія надавалі ўсяму асабліва шляхетны характар. Ён у лістах сваіх знарок паказваў усё горш, чым ёсць, каб здзівіць іх. Усё гэта так займала яго, што нават новая служба ягоная, якую ён любіў, займала яго менш, чым ён чакаў. У часе пасяджэнняў у яго былі хвіліны няўважлівасці: ён пачынаў думаць пра тое, якія карнізы на гардзіны, простыя ці падагнутыя. Ён так быў заняты гэтым, што сам часта корпаўся, перастаўляў нават мэблю і сам перавешваў гардзіны. Аднойчы ён залез на драбінку, каб паказаць безгустоўнаму абіўшчыку, як ён хоча драпіраваць, паслізнуўся і ўпаў, але, як дужы і спрытны чалавек, утрымаўся, толькі выцяў бок аб ручку рамы. Выцятае месца пабалела, але хутка аціхла. Іван Ільіч адчуваў сябе ўвесь гэты час асабліва вясёлым і здаровым. Ён пісаў: адчуваю, што з мяне зляцела гадоў пятнаццаць. Ён меркаваў скончыць у верасні, а зацягнулася да паловы кастрычніка. Затое атрымалася цудоўна,— не толькі ён казаў, але і яму казалі ўсе, хто бачыў.