Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

«Тут ужо не выкруціцца»,— казаў ён сам сабе аб тым, што ён адагрэе мужыка, казаў з тым жа самахвальствам, з якім ён звычайна расказваў пра свае пакупкі і продажы.

Гэтак праляжаў Васіль Андрэевіч гадзіну, другую і трэцюю, але ён не заўважаў, як бег час. Спачатку ў яго ўяўленні насіліся ўражанні завірухі, аглобляў і каня пад дугою, успаміны пра Мікіту, які ляжаў пад ім; потым сталі прымешвацца ўспаміны пра свята, жонку, станавога, скрыню для свечак і зноў пра Мікіту, які ляжаў пад гэтай скрыняй; потым сталі мроіцца мужыкі, якія штосьці прадавалі і куплялі, белыя сцены, дамы, крытыя жалезам, пад якімі ляжаў Мікіта; потым усё гэта змяшалася, адно з адным, і, як колеры вясёлкі зліваліся ў адзін белы колер, гэтак розныя ўражанні зліліся ў адно нішто, і ён заснуў. Ён спаў доўга, без сноў, але перад світаннем ізноў паявіліся сны. Уявілася яму, што ён нібыта стаіць ля скрыні для свечак і Ціханава баба патрабуе ў яго пяцікапеечную свечку к святу, і ён хоча ўзяць свечку і даць ёй, але рукі не падымаюцца, астаюцца ў кішэнях. Хоча ён абысці скрыню, а ногі ні з месца, і галёшы, новыя, чыстыя, прыраслі да каменнае падлогі, і іх не адарваць і не зняць. I раптам скрыня для свечак ператвараецца ў пасцель, і Васіль Андрэевіч бачыць сябе на гэтае скрыні, гэта значыць на сваёй пасцелі, у сваім доме. I ляжыць ён на пасцелі і не можа ўстаць, а ўстаць яму трэба, таму што зараз зойдзе па яго Іван Мацвеевіч, станавы, і з Іванам Мацвеевічам трэба ісці ці таргаваць дзялянку, ці паправіць шляю на Гнядым. I пытаецца ён у жонкі: «Што, Мікалаеўна, не прыходзіў?» — «Не, кажа, не прыходзіў». I чуе ён, што пад’язджае нехта да ганка. Мусіць, ён. Не — міма. «Мікалаеўна, чуеш, Мікалаеўна, што ж гэта, усё няма?» — «Няма». I ён ляжыць на пасцелі і ўсё не можа ўстаць, і ўсё чакае, і чаканне гэта і страшнае і радаснае. I раптам вось яна, радасць: прыходзіць той, каго ён чакаў, і гэта ўжо не Іван Мацвеевіч, станавы, а нехта іншы, але той самы, каго ён чакае. Ён прыйшоў і заве яго, і гэты, хто заве яго, той самы, які гукнуў яго і загадаў яму легчы на Мікіту. I Васіль Андрэевіч рады, што гэты нехта прыйшоў па яго. «Іду!» — крычыць ён радасна, і крык гэты будзіць яго. I ён прачынаецца, але прачынаецца зусім ужо не тым, якім ён заснуў. Ён хоча ўстаць — і не можа, хоча паварушыць рукой — не можа, нагой — таксама не можа. Хоча павярнуць галаву — і гэтага не можа. I ён здзіўляецца; але ніколечкі не засмучаецца гэтым. Ён разумее, што гэта смерць, і ніколечкі не засмучаецца і гэтым. I ён прыгадвае, што Мікіта ляжыць пад ім і што ён сагрэўся і жывы, і яму здаецца, што ён — Мікіта, а Мікіта — ён, і што жыццё ягонае не ў ім самім, а ў Мікіце. Ён напружвае слых і чуе дыханне, нават ціхі Мікітаў храп. «Жывы Мікіта, значыць жывы і я»,— з радасцю кажа ён сабе.

I ён прыгадвае грошы, краму, дом, пакупкі, продажы і мільёны Міронавых; яму цяжка зразумець, навошта гэты чалавек, якога звалі Васілём Брахуновым, займаўся ўсім тым, чым ён займаўся. «Ну што, ён жа не ведаў, што да чаго,— думае ён пра Васіля Брахунова.— Не ведаў, дык цяпер ведаю. Цяпер ужо без памылкі. Цяпер ведаю». I зноў чуе ён голас таго, хто ўжо гукаў яго. «Іду, іду!» — радасна, з замілаваннем кажа ўся ягоная істота. I ён адчувае, што ён вольны і нішто ўжо болей яго не трымае.

I больш ужо нічога не бачыў і не чуў і не адчуваў на гэтым свеце Васіль Андрэевіч.

Вакол усё гэтак жа мяло. Тыя ж снежныя віхуры круцілі, засыпалі футра мёртвага Васіля Андрэевіча, і ўсяго Гнядога, які калаціўся пад ветрам, і ледзь прыкметныя ўжо сані, і ў глыбіні іх Мікіту, які, добра ўгрэўшыся, ляжаў пад мёртвым ужо гаспадаром.

На світанні прачнуўся Мікіта. Разбудзіў яго зноў холад, які пачаў праймаць ягоную спіну. Прыснілася яму, што ён едзе з млына на возе з гаспадарскаю мукою і, пераязджаючы цераз ручай, скіраваў міма моста і заграз з возам. I бачыць ён, што ён падлез пад воз і падымае яго, выпростваючы спіну. Але дзіўная справа! Воз ні з месца, прыліпнуў да ягонае спіны, і ён не можа ні падняць воза, ні скінуць яго з сябе. Усю паясніцу раздушыла. Ды і халодны ж! Мусіць, выбірацца трэба. «Хопіць ужо,— кажа ён некаму, хто душыць яго возам.— Здымай мяхі!» Але халодны воз усё мацней душыць яго. Раптам штосьці моцна стукае, і ён канчаткова прачынаецца і ўсё ўспамінае. Халодны воз — гэта мёртвы гаспадар, які ляжыць на ім. А стукнуў моцна Гняды, выцяўшы двойчы капытом сані.

— Андрэевіч, чуеш, Андрэевіч! — асцярожна, прадчуваючы ўжо няшчасце, падаў голас Мікіта і напружыў спіну.

Аднак Андрэевіч не адгукаецца, і жывот яго і ногі — моцныя і халодныя і цяжкія, як гіры.