Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

Мікіта, з таго часу як сеў за задком саней, накрыўшыся дзяружкаю, сядзеў нерухома. Ён, як і ўсе людзі, якія жывуць сярод прыроды і ведаюць, што такое галеча, быў цярплівы і мог спакойна, без злосці, чакаць гадзіны, дні нават, не адчуваючы ніякае трывогі. Ён чуў, як гаспадар гукаў яго, але маўчаў, таму што не хацеў варушыцца і гаварыць. Хоць яму яшчэ было цёпла ад выпітага чаю і таму, што ён шмат рухаўся, лазячы па сумётах, ён ведаў, што цяпла гэтага хопіць ненадоўга. Ведаў Мікіта і тое, што сагравацца рухамі ён ужо не будзе мець сілы, бо адчуваў сябе гэткім жа стомленым, як і конь, калі ён спыняецца і не можа, нягледзячы ні на якую пугу, ісці далей, і гаспадар бачыць, што трэба карміць, каб ён зноў мог працаваць. Адна нага яго ў дзіравым боте змерзла, і ён ужо не чуў на ёй вялікага пальца. I, апрача таго, цела ягонае рабілася ўсё халаднейшае і халаднейшае. Думка аб тым, што ён можа і хутчэй за ўсё памрэ гэтай ноччу, прыйшла яму ў галаву, аднак думка гэтая здалася яму ні асабліва непрыемная, ні асабліва страшная. Не асабліва непрыемная здалася таму, што ўсё ягонае жыццё не было сталым святам, а, наадварот, было бясконцай службай, ад якое ён пачынаў стамляцца. Не асабліва ж страшная была гэтая думка таму, што, апрача тых гаспадароў, як Васіль Андрэевіч, якім ён служыў тут, ён адчуваў сябе заўжды ў гэтым жыцці ў залежнасці ад галоўнага гаспадара, таго, які паслаў яго ў гэтае жыццё, і ведаў, што і паміраючы ён астанецца ва ўладзе гэтага ж гаспадара і што гаспадар гэты не пакрыўдзіць. «Шкада кідаць абжытае, прывычнае? Але што рабіць, і да новага прывыкаць трэба».

«Грахі? — падумаў ён і прыгадаў сваё п’янства, прапітыя грошы, жончыны крыўды, лаянку, нехаджэнне ў царкву, незахаванне пастоў і ўсё тое, за што лаяў яго поп на споведзі.— Вядома, грахі. Але хіба я сам іх на сябе напусціў? Гэтакім, мусіць, мяне бог зрабіў. Куды ж дзенешся?»

Гэтак ён падумаў спачатку аб тым, што можа здарыцца з ім у гэтую ноч, і пасля ўжо не вяртаўся да тых думак і паглыбіўся ва ўспаміны, якія самі па сабе лезлі яму ў галаву. То ён успамінаў прыезд Марфы, і п’янства рабочых, і свае адмовы ад віна, то цяперашнюю паездку, і Тарасову хату, і размовы пра дзяліцьбу, то малога свайго, то Гнядога, які сагрэецца цяпер пад гунькаю, то гаспадара, які рыпіць цяпер санямі, варочаючыся ў іх. «Таксама я, няшчасны, не рад, што паехаў,— думаў ён.— Ад такога жыцця паміраць не хочацца. Не тое, што наш брат». I ўсе гэтыя ўспаміны сталі пераплятацца, блытацца ў ягонай галаве, і ён заснуў.

Калі ж Васіль Андрэевіч, сядаючы на каня, гайдануў сані, і задок, да якога прыхіліўся быў спіною Мікіта, моцна тарганула, і полазам яго стукнула ў спіну, ён прачнуўся і хочаш не хочаш вымушаны быў змяніць паставу. Праз сілу выпростваючы ногі і скідаючы з іх снег, ён падняўся, і ў тую ж хвіліну страшэнны холад працяў усё цела. Як толькі Мікіта зразумеў, што да чаго, ён крыкнуў Васілю Андрэевічу, каб той пакінуў яму непатрэбнае цяпер каню зрэб’е, каб укрыцца ім.

Але Васіль Андрэевіч не спыніўся і знік у снежным пыле.

Астаўшыся адзін, Мікіта на хвіліну задумаўся, што яму рабіць. Ісці шукаць жыллё ён адчуваў сябе не ў сілах. Сесці на старое месца ўжо нельга было — яно ўсё было засыпана снегам. I ў санях, ён адчуваў, што не сагрэецца, таму што яму не было чым накрыцца, ягоны ж кафтан і футра цяпер зусім не грэлі яго. Яму было так холадна, як быццам ён быў у адной кашулі. Яму стала страшна. «Бацюхны, айцец нябесны!» — сказаў ён, і ўсведамленне таго, што ён не адзін, а хтосьці чуе яго і не пакіне, супакоіла яго. Ён глыбока ўздыхнуў і, не здымаючы з галавы дзяружкі, залез у сані і лёг у іх на месца гаспадара.

Але і ў санях ён не мог сагрэцца. Спачатку ён калаціўся ўсім целам, потым калатнеча прайшла, і ён пакрысе стаў траціць прытомнасць. Паміраў ён ці засынаў — ён не ведаў, але адчуваў сябе аднолькава гатовым і да таго і да другога.

Між тым Васіль Андрэевіч і нагамі і канцамі повада гнаў каня туды, дзе ён чамусьці меў на ўвазе лес і вартоўню. Снег сляпіў яму вочы, а вецер, здавалася, хацеў спыніць яго, але ён, сагнуўшыся ўперад і безупынна захінаючы футра і падгортваючы яго паміж сабой і халодным падсядзёлкам, які замінаў яму сядзець, не перастаючы гнаў каня. Конь хоць праз сілу, але паслухмяна ішоў інахаддзю туды, куды ён пасылаў яго.

Хвілін пяць ён ехаў, як яму здавалася, проста, нічога не бачачы, апрача конскае галавы і белае пустэльні, і нічога не чуючы, апрача свісту ветру ля вушэй каня і каўняра свайго футра.