Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

«Каб ведаў, начаваць бы застаўся. Але нічога, даедзем і заўтра. Толькі дзень лішні. У гэткае надвор’е і тыя не паедуць». I ён успомніў, што да дзевятага трэба атрымаць за маркачоў грошы ад мясніка. «Хацеў быў сам прыехаць; не застане мяне — жонка не зможа грошай узяць. Вельмі ж неадукаваная. Абыходжання сапраўднага не ведае»,— разважаў ён далей, прыгадваючы, як яна не ўмела абысціся са станавым, які быў учора на свяце ў яго ў гасцях. «Вядома — жанчына! Дзе яна што бачыла? За бацькамі які наш дом быў? Так сабе, вясковы мужык багаты: рушка ды заезны дом — і ўсё тое багацце. А я што за пятнаццаць гадоў зрабіў? Крама, два шынкі, млын, ссыпка, два маёнткі ў арэндзе, дом са свірнам пад жалезным дахам,— прыгадваў ён з гонарам.— Не тое, што за бацькам! Хто цяпер у акрузе грыміць? Брахуноў.

А чаму так? Таму што справу помню, стараюся, не так, як іншыя — лежні або глупствам займаюцца. А я начэй не сплю. Мяцеліца не мяцеліца — еду. Ну і справа робіцца. Яны думаюць, так, жартуючы грошыкі нажываюць. Не, ты папрацуй ды галаву паламай. Вось гэтак заначуй у полі ды ночы не спі. Нібы падушка ад думы ў галавах варочаецца,— разважаў ён з гонарам.— Думаюць, што ў людзі выходзяць праз шчаслівы выпадак. Вунь, Міронавы пры мільёнах зараз. А чаму? Працуй. Бог і дасць. Толькі б даў бог здароўя».

I думка пра тое, што і ён можа зрабіцца гэткім жа мільёншчыкам, як Міронаў, які пачаў з нічога, так усхвалявала Васіля Андрэевіча, што ён адчуў патрэбу пагаварыць з кім-небудзь. Але гаварыць не было з кім... Каб толькі даехаць да Гарачкава, там бы ён пагаварыў з памешчыкам, замазаў бы яму вочы.

«Глядзі ты, як дзьме! Занясе так, што і не ўстанеш раніцаю!» — падумаў ён, прыслухоўваючыся да завывання ветру, які дзьмуў у перадок, нагінаючы яго, і сек ягоны лубок снегам. Ён прыўстаў і азірнуўся: у белым снежным мяльтошанні відаць была толькі цёмная галава Гнядога і ягоная спіна, пакрытая зрэб’ем, і густы завязаны хвост; вакол жа, з усіх бакоў, спераду, ззаду, усюды была адна і тая ж аднастайная белая хісткая цемра, якая часам нібыта крышку святлела, а часам яшчэ больш гусцела.

«I дарэмна паслухаў я Мікіту,— думаў ён.— Трэба было ехаць, выехалі б куды-небудзь. Хоць назад бы даехалі ў Грышкава, начавалі б у Тараса. А то вось сядзі ўсю ноч. Ды што, ты сказаў, добрага было? Так, што за турботы бог дае, а не гультаям, абібокам ці дурням. Ды і пакурыць трэба!» Ён сеў, дастаў папяросніцу, лёг жыватом уніз, прыкрываючы крысом ад ветру агеньчык, але вецер знаходзіў ход і тушыў запалкі адну за адной. Нарэшце ён ухітрыўся запаліць адну і закурыў. Тое, што ён дабіўся свайго, дужа ўзрадавала яго. Хоць папяроску выкурыў больш вецер, чым ён, ён усё ж зацягнуўся разы тры, і яму зноў стала весялей. Ён зноў прыхіліўся да задка, ухутаўся і зноў пачаў успамінаць, марыць і зусім нечакана раптам страціў прытомнасць і задрамаў.

Але раптам нібы штось штурхнула і разбудзіла яго. Ці то Гняды гэта пацягнуў з-пад яго салому, ці то гэта ўнутры штось ускалыхнула яго — толькі ён прачнуўся, і сэрца пачало стукаць гэтак шпарка і гэтак моцна, што яму здалося, што сані трасуцца пад ім. Ён расплюшчыў вочы. Вакол яго было ўсё тое ж, ды толькі здавалася крыху святлейшае. «Світае,— падумаў ён,— мусіць, і да раніцы блізка». Але адразу ж успомніў, што святлей зрабілася толькі таму, што ўзышоў месяц. Ён прыўстаў, зірнуў спачатку на каня.

Гняды па-ранейшаму стаяў задам на вецер і ўвесь калаціўся. Засыпанае снегам зрэб’е захінулася адным бокам, шляя з’ехала набак, і засыпаная снегам галава з ускамлычанай грывай былі цяпер лепш відаць. Васіль Андрэевіч схіліўся да задка і зазірнуў за яго. Мікіта сядзеў у той жа паставе, у якой ён сеў. Дзяружка, якой ён укрыўся, і ногі яго былі густа засыпаны снегам. «Не замёрз бы мужык; кепская вопратка на ім. Яшчэ адкажаш за яго. Да чаго ж народ бесталковы. Вось яна, цемната»,— падумаў Васіль Андрэевіч і хацеў быў зняць з каня зрэб’е і ўкрыць Мікіту, але холадна было ўставаць і варочацца, ды і конь, баяўся, каб не застыў. «I навошта я яго ўзяў? Усё яе дурнота адна!» — падумаў Васіль Андрэевіч, прыгадваючы нялюбую жонку, і зноў пераваліўся на сваё ранейшае месца ля перадка саней. «Гэтак некалі дзядзька ўсю ноч праседзеў у снезе,— прыгадаў ён,— і нічога. Ну, а вось Севасцяна адкапалі,— адразу ўявіў ён другі выпадак,— дык той памёр, адубеў увесь, як туша марожаная.

Астаўся б у Грышкаве начаваць, нічога б не было». I старанна захінуўшыся, так каб цяпло футра нідзе не прападала марна, а ўсюды — і ў шыі, і ў каленях, і ў ступнях — грэла яго, ён заплюшчыў вочы і пастараўся зноў заснуць. Але колькі ён ні стараўся цяпер, ён не мог ужо забыцца, а, наадварот, адчуваў сябе вельмі бадзёра. Зноў ён пачаў падлічваць барышы, даўгі за людзьмі, зноў стаў выхваляцца сам перад сабою і радавацца за сябе і за сваё становішча,— але ўсё цяпер увесь час перабівалася прыхаваным страхам і прыкраю думкаю аб тым, чаго ён не астаўся начаваць у Грышкаве. «Сапраўды: ляжаў бы на лаве, цёпла». Ён колькі разоў варочаўся з боку на бок, усё стараўся знайсці больш зручную і ціхую мясцінку, аднак усе яму здавалася няёмка; ён зноў прыпадымаўся, мяняў паставу, укрываў ногі, заплюшчваў вочы і сціхаў. Але ці то скурчаныя ногі ў моцных валеных ботах пачыналі ныць, ці то прадзімала дзе, ён праз колькі часу зноў з крыўдаю на сябе ўспамінаў пра тое, як бы ён цяпер мог спакойна ляжаць у цёплай хаце ў Грышкаве, і зноў уставаў, варочаўся, хутаўся, і зноў сціхаў.