Уладзімір Караткевіч - Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)

Сківіцы мужчыны рухаліся цяжка, і голас быў глухім.

— Усё яшчэ будзе, — сказаў ён. — Пачнём разам… Вы дзівосная. Няўжо вы не падумалі, што гэтым яшчэ больш прывязваеце мяне да вас. Я кахаю не толькі за душу, за вашу прыгажосць і розум. Я не ведаю, што вас вяжа да гэтага чалавека, але паверце разумнаму сэрцу, гэты дом не для вас. А наперадзе столькі дзён, столькі сапраўднага жыцця!

Плескануўся па яе твары затоены боль. Зябка скалануўшыся ў крэсле, яна сказала:

— Я вам зараз скажу тое, чаго нікому яшчэ не казала. I паверце, гэта вялікая ахвяра з боку жанчыны… Асабліва ў такі момант. Калі ласка, прынясіце мне цыгарэты з гасцінай.

Ён прынёс і сеў на сваё месца. Насцярожана цягнуліся хвіліны. Гадзіннік адбіў чарговую палову гадзіны.

— Што ж, — сказала яна, — вы, вядома, самі ведаеце, як было ў сорак першым. Немцы ў кастрычніку ўзялі Валакаламск, іхнія танкі ўварваліся ў Мажайск. Пятнаццатага кастрычніка Масква пакідала Маскву…

— Але. Я ў той час таксама быў у Маскве… І апалчэнцаў бачыў — хлопцы ў акулярах і дзяўчынкі з танюткімі рукамі.

Андрэй бачыў, што ёй нясцерпна цяжка гаварыць, і таму даваў ёй час на роздум і мужнасць.

— Страшны быў горад, — сказаў ён. — Надаўбы стынуць. Кожнае акно распята на папяровым крыжы. Касыя, белыя… Пасля — сібірскія палкі. I апалчэнцы…

— I я была сярод іх, — сказала нарэшце яна, зацягваючыся цыгарэтай. — Мне ўдалося прыбавіць сабе гады… Разам з адным хлопцам…

— Вы… кахалі яго?

— Бадай што, — сказала яна. — Своеасабліва, як можна кахаць у пятнаццаць год.

— А ён?

— Ён таксама. I не толькі ён… Быў у нас камандзір аддзялення, Міхал. Сапраўдны дзед у параўнанні з намі. Яму было дзевятнаццаць.

— Якія яны былі?

— Розныя… Зусім… Камандзір быў вясёлы, уладны, жарсткавата-ўпэўнены. А з другім, з… Віцем, мы пазнаёміліся за тры месяцы да вайны. Ён пераехаў да нас, у Замаскварэчча, з Пісцовай…

Памаўчала.

— Я пачала забываць ягоны твар… Але вы… чымсьці нагадваеце мне яго… Мы сталі на пазіцыю ў раёне Нара-Фамінска, усе нашы хлопцы і дзяўчаты… Чакалі. У гібель не верыў ніхто, хоць вінтоўка была адна на дваіх. Ну і яшчэ бутэлькі з запальнай сумессю… Гэта было не шаснаццатага, а васемнаццатага…

Ёй цяжка даваліся словы, і таму Андрэй памог:

— Я напярэдадні скідаў запальныя бомбы з дахаў. Наш дом стаяў за Зацэпе… Якраз каля разбуранага бомбай рынку. Раніцай спаў, а потым мы паехалі разам з дарослымі на акопы. Туды ж, пад Нара-Фамінск… Дзіўна, мы маглі б сустрэцца яшчэ семнаццаць год таму… А яшчэ ён які быў, ваш друг?

— Харошы. Часам я дзiўлюся, як апалчэнцы маглi стрымаць немцаў на дзень-два, да падходу сiбiрскiх палкоў. Але потым успамiнаю яго. Вось такiя — пяшчотныя, чыстыя — яны страшныя былi, калi закранулi дарагое для iх. Такi быў i Вiця. Ён мне аднойчы расказваў, як яны кралi з леднiка лёд, увесь у апiлках: У адным кавалку быў карась. Замёрз i ляжаў у крыштальнай труне… Лёд растаў, i карась аджыў. Ён выпусцiў карася ў Чыстых Прудах…

Зацягнулася:

— Яшчэ напярэдадні вайны мы нічога не ведалі, хадзілі з ім каля Чырвонага Клімента. Сонца сядала за дрэвы. I лёталі галубы… Ён даў мне, падабраўшы, адно пяро.

— Што ж здарылася ў той дзень? — спытаў Андрэй.

— Пачалося з абстрэлу. Калі ён скончыўся, усё поле было перакапанае, быццам тут цэлы тыдзень рылася свіння. Вялікая, са слана. А потым немцы пусцілі супраць нас пяхоту і танкі. Цяжкія танкі "Валянцін"… I тут здарылася дзіўнае. Нас было дзве сотні амаль дзяцей. I мы адбілі танкавую атаку… Віця спаліў адну з машын… А нас асталося пяцьдзесят чалавек… I такое ап'яненне — маўляў, вось варта было нам прыйсці — і вораг уцякае, — што гэтыя пяцьдзесят кінуліся ў контратаку… Дурныя, харошыя былі хлопцы… Камандзірам удалося іх затрымаць… Віцька падабраў нямецкі аўтамат і прыкрываў чэргамі тых, што адступалі да сваіх акопаў. Я была непадалёк. I тут… тут міна трапіла якраз у тое месца, дзе стаяў ён… Я яшчэ паспела ўбачыць: высокі такі, чорны, маслісты слуп дыму і зямлі… I потым цемра… Мяне падабралі хлопцы. Міхал сам адправіў мяне ў медсанбат… Але што яны маглі тады? Асколак сядзіць у калясардэчнай сумцы і цяпер.

Андрэй сядзеў моўчкі і глядзеў туды, у куток, дзе гусцела цемра і дзе нерухомая, са сплеценымі на каленях пальцамі сядзела яна.

Зноў аддаўся меладычны звон у глухіх пакоях. I зноў стала цішыня.

— Ясна, — сказаў Андрэй.

Насцярожаныя людскія вочы глядзелі на яго са сцен.

— Ён памёр, — сказала Ірына. — Пяць год я жыла і не жыла…