Годзе, аднак, разводзіць балясы. Не трэба больш ніякіх расповедаў і апісанняў, каб паказаць, што Стэпавы воўк вёў жыццё самагубцы. І ўсё ж я не думаю, што ён пакончыў з сабой, калі раптам, не развітаўшыся, але пагасіўшы ўсе пазыкі, пакінуў наш горад і знік. Мы нічога пра яго з таго часу не чулі і ўсё яшчэ захоўваем некалькі пісьмаў, якія прыйшлі потым на яго імя. Застаўся пасля яго толькі рукапіс, напісаны ім, калі ён тут жыў, - з некалькіх радкоў, да яго прыкладзеных, вынікае, што ён дорыць яго мне і што я вольны рабіць з ім што заўгодна.
Не было ў мяне магчымасці спраўдзіць, наколькі адпавядаюць рэальнасці тыя прыгоды, пра якія расказваецца ў рукапісе Галера. Не сумняваюся, што ў большасці сваёй яны выдуманыя, але гэта была не голая выдумка, а спроба адлюстраваць нешта, увасабляючы глыбока перажытае ў форму відавочных вобразаў. Часткова фантастычныя гісторыі ў Галера паходзяць, бадай што, з часу, калі ён жыў тут, і я зноў жа не сумняваюся, што яны грунтуюцца на некаторых сапраўдных вонкавых уражаннях. У той час паводзіны і выгляд нашага госця змяніліся, ён часта, ночы напралёт, не бываў дома, і кнігі ягоныя ляжалі нечапаныя. Падчас нашых на тую пару даволі рэдкіх сустрэч ён здаваўся на дзіва жвавым і памаладзелым, ба! - падчас нават вясёлым. Потым жа адразу нахапілася новая немарасць - цяжкая дэпрэсія, ён цэлымі днямі ляжаў у пасцелі, нічога не еў, і як што якраз на тую паласу прыпала бурная, можна нават сказаць, грубая свара з ягонай новай каханкай, свара, якая скаланула ўвесь наш дом і за якую Галер на другі ж дзень папрасіўся ў маёй цётачкі.
Не, я гатовы пабажыцца, што ён не пакончыў з сабою. Ён жывы, ён недзе ходзіць сваімі стомленымі нагамі па лесвіцах чужых дамоў, разглядвае дзе-небудзь блішчастыя паркеты і дагледжаныя араўкарыі, праседжвае дні ў бібліятэках, а ночы ў рэстаранах альбо валяецца на канапе, якую ўзяў напракат, слухае, як жывуць за вокнамі людзі і свет, ведае, што ён ад іх адрэзаны, але рук на сябе не накладае, бо рэшта веры падказвае яму, што ён павінен выпіць да канца гэты боль, гэты страшэнны боль, і што памерці ён павінен якраз ад гэтага болю. Я часта думаю пра яго, ён не палегчыў мне жыцця, не быў здольны падтрымаць і сцвердзіць ува мне сілу і радасць, о не, рыхтык наадварот! Але я не ён, і я жыву не ягоным жыццём, а сваім, маленькім, мяшчанскім, затое бяспечным і напоўненым абавязкамі. І мы ўспамінаем пра яго спакойна і прыязна, я і мая цётачка, якая магла б расказаць пра яго больш за мяне, але гэта застанецца схаваным у яе душы.
Што да запісак Галера, гэтых дзіўных, месцамі хваравітых, дзе-а-дзе прыгожых і глыбакамысных фантазіяў, дык павінен сказаць, што, калі б гэтыя лісткі трапіліся мне на вочы выпадкова і калі б я не ведаў аўтара, я б іх абурана, грэбліва выкінуў. Але дзякуючы свайму знаёмству з Галерам я здолеў іх часткова зразумець, нават ухваліць. Я не адважыўся б выносіць іх іх на суд людскі, калі б бачыў у іх толькі паталагічныя фантазіі нейкага адзіночкі, душэўна хворага, неабольнага чалавека. Але я ў іх бачу нешта большае, дакумент эпохі, бо душэўная хворасць Галера - гэта мне сёння як Божы дзень ясна - не выкрунтасы нейкага адзіночкі, а хвароба самой эпохі, неўроз той генерацыі, да якой належыць сам Галер, і падобна на тое, што неўроз гэты ахапіў не толькі слабых і непаўнавартасных індывідаў, зусім жа ж не, а якраз моцных, найбольш разумных і адораных.
Запісы - усё роўна, мала ці многа рэальных падзей закладзена ў іх - гэта спроба адолець вялікую хваробу эпохі бакавым манёўрам, не прыхарошваннем, а спробай зрабіць саму хваробу аб'ектам выяўлення. Яны ў поўным сэнсе гэтага слова - адыход у хаос запамрочанай душы, учынены з цвёрдым намерам прайсці праз пекла, падужацца з хаосам, адпакутаваць усё да канца.
Ключ да разумення гэтага дала мне адна заўвага Галера. Аднаго разу, пасля гутаркі пра так званыя жорсткасці сярэднявечча, ён сказаў мне:
- Насамрэч гэта ніякія не жорсткасці. Чалавеку сярэднявечча ўвесь лад нашага жыцця быў бы агідны, ён здаўся б яму не тое што жорсткім, а жахлівым і варварскім! У кожнай эпохі, у кожнай культуры, у кожнай сукупнасці звычаяў і традыцый ёсць свой уклад, свая адпаведная суровасць і мяккасць, сваё хараство і свая жорсткасць, нейкія пакуты здаюцца ёй натуральнымі, нейкае зло яна цярпліва трывае. Сапраўдным пеклам, пакутай чалавечае жыццё робіцца толькі там, дзе перасякаюцца дзве эпохі, дзве культуры і дзве рэлігіі. Калі б чалавеку антычнасці прыпала пажыць у сярэднявеччы, ён, бедалага, задыхнуўся б у ім, як задыхнуўся б дзікун у нашай цывілізацыі. Але ёсць эпохі, калі цэлае пакаленне аказваецца паміж дзвюма эпохамі, паміж двума ўкладамі жыцця ў такой ступені, што траціць усякую натуральнасць, усякую пераемнасць у звычаях, усякую абароненасць і беззаганнасць! Вядома, не ўсе адчуваюць гэта аднолькава. Такі чалавек, як Ніцшэ, загадзя выпакутаваў сённяшнюю бяду больш, чым на адно пакаленне раней за іншых, - тое, што ён перажыў у адзіноце, нікім не зразуметы, сёння перажываюць тысячы.
Читать дальше