Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Па яе просьбе Руды пачаў прывучаць Ізяслава да зброі. Дзіцячая рука хутка стамлялася махаць цяжкаватым паўмечам, але падабаўся Ізяславу гэты мужчынскі занятак; не пужаліся яго вочы, калі мільгатаў перад імі меч Рудога. Цяпер ён не расставаўся з сваёй зброяй; неяк нават пасталеў, нават у хадзе дадалося пэўнасці. «Што, Руды, - пыталася Рагнеда, - будзе з яго добры ваяр?» Так, яшчэ гадоў восем, дзевяць, думала Рагнеда, і будзе з Ізяслава сапраўдны князь. Ды дзевяць гадоў! Пражыць трэба гэтыя гады. Іншыя дзевяць гадоў даўжэйшыя за век. Назад таму дзевяць гадоў яны з Рутай дзяўчынкамі бегалі, кветачкі збіралі, наперадзе адно шчасце ўяўлялася; ніхто б не разгадаў, якія наканаваны ім пакуты. І лёс Ізяслава праз цемру дзевяці гадоў не ўбачыш; праўду кажа вяшчун: наш лёс чужой воляй ствараецца. Што за дзевяць гадоў з рознымі людзьмі адбудзецца? Можа, гэтага і багі не ведаюць. Можа, Дабрыню лоўкі печанег зарэжа ў полі і зробіць сабе кубак з яго галавы; можа, Уладзіміра адшукае страла; можа, грэкі нарэшце пойдуць прыбіваць шчыт на кіеўскія вароты, як на іхнія Алег прыбіваў. Можа, нічога не зменіцца. Хто скажа? Жыць трэба, чакаць; так трэба жыць, быццам Ізяславу заўтра княжы сталец займаць... І так паўплывалі яе новыя адносіны да сына, што ўсе ім падпарадкаваліся; ужо і цівун Серада кланяўся княжычу пры сустрэчы. Рабіў цівун тое, што належала, - горадам уладарыў Ізяслаў, ён быў тут князь, але ж у першыя месяцы не гнуў цівун спіны; цяпер даўмеўся: з малога княжыча з часам князь вырасце. Дружыну складзе, полк будзе склікаць, можа і прыпомніць старую непавагу. Праз дзевяць гадоў ён Полацак возьме, і паглядзім тады, князь Уладзімір, ці здолееш ты паўтарыць полацкі разгром...

Ізяслаў падрастае - яна старыцца. Калі ўсе дзевяць гадоў тут адбыць, прымервалася Рагнеда, старой прыедзе яна ў Полацак, ніхто не пазнае яе, непатрэбнай нікому стане яна за гэтыя гады, хіба толькі ўнукаў гадаваць. Вось у адзіноце і працячэ жыццё... Паклаўшы Ізяслава, паведаўшы яму нешта з полацкай даўніны, Рагнеда гасіла лучыну і страчаным адчувала ў цемрадзі сваё цела, тужлівую цішыню на свеце, дзе ніхто пра яе не думаў і па ёй не сумаваў.

Туга захліствала яе, і, стомленая, знясіленая адзінотай, патанала яна ў нудны, бяспамятны сон. Але зрэдку, у нейкі таямнічы час, ёй сніўся любімы. Ён выходзіў з цемры, знешнасць яго не выяўлялася, імя ў яго не было. Неяк раптоўна ён аказваўся побач; яна адчувала моц яго жадання; яе пакаралі ягоны позірк, дотык гарачых вуснаў, у яго абдымках яна губляла памяць, усё жыццё цьмянела перад яго любоўю, усё забывалася, знікала, і цела знемагала ад прагі яго любові. Яна прачыналася; крывяныя палкія токі яшчэ білі ў лона і сэрца, але падманна - адна ляжала яна на сваім ложку ў цёмнай хаце... так, князь ёй патрэбны, муж, дарадца, абаронца... Ды дзе знайсці - не было і не магло ўзяцца такога князя ў глухім Заслаўі, усе тут былі з ёй няроўныя...

Двойчы на тыдзень збіраліся да Рагнеды бабы з кудзеляй, пяялі за калаўротамі, іншым вечарам дзяліліся плёткамі ці абгаворвалі мужыкоў. Апавядаючы розныя прыгоды, казалі бабы «а мой», і Рута ўжо казала пры выпадку «а мой»; адна Рагнеда на гэтых вячорках была бязмужняя, не магла яна сказаць «мой», не было ў яе «майго»; адарваная ад дзяцей маці, цяпер ні жонка ні ўдава, сядзела яна сярод жанчын з пакутлівым пачуццём, што Заслаўе і бедная хата гэтак жа абразлівыя для яе гонару, як будан з галля для простай бабы, выштурханай за вароты раз'юшаным мужыком. Жорстка вырашыў князь, адкрывалася Рагнедзе. Ці думаў ён такім чынам прынізіць яе і зламаць яе гонар? Ці лагодзіць яго злая думка, што нуда і пажадлівасць кінуць яе ў абдымкі якога смерда? Але не, не! Дарэмнае чаканне... І ўвайшло ва ўсе разлікі на бліжэйшы час жаданне адпомсціць князю замужжам. Хутка выспела і разуменне магчымага дастойнага мужа - хто-небудзь з паморскіх князёў, з люцічаў, хто мае дружыну, хто здолее бараніць яе пасаг - полацкія землі. Гэты не жартамі Мары створаны начны госць, а ўласнай воляй вызначаны муж надаў ёй пэўнасці. Але як ім звязацца, калі прывядзе сваю дружыну, як адгукнецца такая змена на будучыні Ізяслава - вір такіх думак Рагнеда старанна абыходзіла; запаліла яна спадзеўную зорку, і веданне, што гэтая зорка гарыць над нудой заслаўскага існавання і абяцае лепшыя дні, мацавала і галубіла душу. Абнадзееная, Рагнеда лёгка і шчыра пачала казаць на вячорках «а мой былы»...

Вясной, калі сышоў лёд, выправілася заслаўская паўсотня на чале з цівуном у Кіеў. І Сыча ўзялі ў гэты паход. Настала поўная воля - ідзі куды цягне: хоць у Полацак, хоць да памаранаў. Але далей за пяць вёрст ад дзядзінца Рагнеда не хадзіла. Куды ісці? Удваіх з сынам, з торбай на спіне? Так старцаў водзяць павадыры, ім хлеб даюць, шануючы невідушчасць. А хто яе з шасцігадовым сынам уважыць? Княгіня, княжыч! Дзе ахова твая, калі ты княгіня? Дзе ваяры, коні, скарб, грыўні? Дзе твае землі? Няма нічога, галота, усё табе трэба адваяваць у твайго былога мужа. Няўжо так дорага каштуеш? І ў Полацку не лепшы будзе прыём. Вось і воля: ніхто не трымае, у любы бок можна ісці, але нідзе іх не чакаюць, не прымуць, для ўсіх яны чужынцы, бо не маюць сілы. Выседжваць сілу трэба тут, у заслаўскім гняздзе; не ўцякаць, страціўшы розум, а цярпець, рыхтавацца. Жыццё не канчаецца, невядома яшчэ, якія змены летні паход прынясе. Раптам заб'юць князя Ўладзіміра ў паходзе - ніхто не загавораны; забілі ж яго бацьку печанегі; дзякуючы той смерці і Ўладзімір выйшаў на прастору, а пры жывым Святаславе сядзеў бы ў Ноўгарадзе па сённяшні дзень... Трэба чакаць, пераконвала сябе Рагнеда, трэба сэрца ў цуглях трымаць, яно кліча наперад ад нецярплівасці - і завядзе ў твань... Вось вернуцца ваяры, паслухаем, дзе што робіцца, жывыя ці ўжо мёртвыя кіеўскі князь і ягоны дзядзька, - вось тады і праясніцца, як жыць наступны год...