Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- Што ж будзе, княгіня? - запыталася Рута.

- Што будзе, тое будзе, - адказала Рагнеда. - Горай, чым было, не будзе.

- Крыві пралілося, - з прыкметнай нязгодай сказала Рута. - Не даруе князь. Не будзе па-ранейшаму.

- Лепш памерці мне, чым жыць па-ранейшаму, - вызначыла Рагнеда.

Прайшло два дні. Рагнеда правяла іх з дзецьмі, лашчачы кожнага, і кожнаму дагаджала. Няведанне лёсу болей не займала яе; яна падрыхтавалася прыняць любыя змены. Нават думка пра пакаранне смерцю, якім зноў можа запаліцца Ўладзімір, цяпер яе не страшыла. Яшчэ ён мог замкнуць яе ў парубе, але і магчымая адзінота ў астрозе не адгукалася горыччу. Сваю будучыню яна праверыла яго ўдачамі; ён будзе жыць, і таму яе лёс не мог быць шчаслівым - чаго ж баяцца? Справа зроблена, зваротнага шляху няма, тым больш што яе засцерагалі - старыя палачанскія багіні падавалі ёй знак адмовіцца ад замаху; яны заўсёды з'яўляюцца перад бядой; калі яны паказваюцца на вочы - значыць чакай няўдачы, крыві, смерці.

Яны ведалі, што Ўладзіміру абыдзецца; яны прыйшлі нагадаць ёй пра яе асуджанасць; яна не паслухалася; гэта яе віна, яе паражэнне, і цяпер трэба дажываць свае дні з гонарам. Тое, што залежала ад яе, яна здзейсніла, наперад сумленне не будзе прыпальваць яе за боязь, хістанні, нерашучасць, пакорлівасць. Так, шкада, яна не здолела забіць яго, бо за яго ягоныя багі, ды кінжальным ударам яна разбіла хлусню, і кроў Уладзіміра зняла з яе ганьбу сямігадовай пакоры. Князь ведае, што літасці яна не папросіць, і таму як ён пажадае, так і спраўдзіцца. Чаго ж хвалявацца пра тое, што ад нас не залежыць?

На трэці дзень апоўдні прыбыў у двор блізкі Ўладзіміраў баярын па прозвішчу Бедавей. Сур'ёзнасць яго позірку, значнасць маўчання падказалі Рагнедзе, што ён прывёз княжае рашэнне, вельмі нядобрае. Абразай была ўжо прысылка да яе менавіта Бедавея - аднаго з ноўгарадцаў, якія былі ў княжай хаце на полацкім дзядзінцы, калі гвалціў яе Ўладзімір і рэзалі князя Рагвалода і яго сям'ю; можа, сам Бедавей і біў нажом у сэрца яе братоў і маці. Для яго ўсё проста; ужо самое яго прозвішча - рысак - паказальна; сапраўдны конь гэты Бедавей, добра слухае княжую пугу. І морда ў яго сціснутая з бакоў і падоўжаная ўніз, як у каня, і валасы вісяць падобна конскай грыве, і ў вачах заўсёдная гатоўнасць убрыкнуць капытом.

- Што, Бедавей, - прыспешыла яго Рагнеда. - Адразу кажы, не ў госці ж прыехаў.

- Можна і адразу, - згадзіўся баярын. - Даецца Ізяславу горад, і будзеш ты там жыць разам з сынам. Астатнія дзеці застануцца пры бацьку. Заўтра ад'едзеце.

- Куды? - запытала Рагнеда.

- Далёка, княгіня, - усміхнуўся Бедавей. - На дрыгавіцкія межы, ёсць там горад Няміга на Свіслачы, а лепш не скажу - сам там не быў. Прыедзем - пабачым.

- Адкажы, Бедавей, - нахілілася да яго Рагнеда. - Уладзімір сам вырашыў ці Дабрыня парадзіў?

- Усе баяры рашалі, - сказаў Бедавей шчыра. - Ды і што табе - хто? - дадаў ён. - Магло і горш быць. Многім хацелася, каб табе галаву адсеклі. Ты радуйся, даравалі табе.

Рагнеда не адгукнулася. Баярын пасядзеў яшчэ хвіліну, не знайшоў, што сказаць, і паехаў.

Адну ноч адпусцілі ёй на развітанне з дзецьмі, а на золку - вечнае расстанне. Так ацаніў Уладзімір сваю кроў і рану, такую браў плату: хацела пакінуць дзяцей без бацькі, без сябе - хай здзейсніцца, не чуць ім больш твайго голасу... Гэтую апошнюю кіеўскую ноч Рагнеда прасядзела з дзецьмі. Спалі, паклаўшы пухленькія шчочкі на маленькія кулачкі, яе дочкі - Прадслава і Прамаслава; на бацькоўскі лад, закінуўшы за галаву рукі, ляжалі тры сына - Ізяслаў, Яраслаў, Усевалад, і яна галубіла іх, убірала ў памяць іх твары, згадвала нараджэнне кожнага, прагныя губкі на грудзях, іх першыя песенькі, першыя крокі і першыя іх словы, іх любоў да яе, якую непазбежна загасіць гэтая вечная разлука...

Заняўся новы дзень, двор прачнуўся, пачаліся зборы. Пад наглядам Руты чаляднікі выносілі скарб. Селі ў апошні раз сумесна снедаць - яна, дзеці, варта, дваровыя. Нехта нясмела сказаў пра віно, Рагнеда ўхваліла. З'явіўся і пайшоў па кругу карэц; усе выпілі, але нічога не гаварылі. «Як пасля пахавання, - падумала Рагнеда. - Трызна і ёсць: дзеці маці сваю хаваюць. Усе дарослыя гэта разумеюць і маўчаць». Не паспелі паесці, як прыехаў Бедавей з чатырма вазкамі. Вось і настаў час самага цяжкага выпрабавання - пацалаваць апошні раз дзетак, схлусіць ім, стрымліваючы слёзы і крык, што едзе ў далёкую вандроўку, няхай яны яе чакаюць, яна прывязе жаданыя гасцінцы. Яраслаў захацеў птушку, Усевалад - нож, Прадслава - шкатулку, а меншая, Прамаслава, няшмат ведаючы словаў, сваё жаданне не акрэсліла. Нічога ёй яшчэ не хацелася, апроч мацярынскай пяшчоты. І гэтак моцна яны верылі ў неразлучнасць з маці, што не зразумелі свайго блізкага гора, не заплакалі, а Ізяслаў нічога не сказаў братам і сёстрам, падвучаны маўчаць...