Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

– Олуг хан, ятим итмә берәүне! Тотык итмә угланымны! Бердәнбер оланым ул минем. Анасына ни әйтермен, туганнарына?! Галиҗәнаплары император Ираклий, империя башы… – Феофанның карашы анасы артына килеп баскан Кубрат хан кызына төште, илченең күзләрен әйтерсең нидер кадаклап куйды, күрде дә кызны илче таң калды. Варварлар иленә күпме йөрсә дә, аның беркайчан да мондый гүзәллекне күргәне юк иде. Ул әйләнеп улына карады, улы да, гүзәллеккә таң калып, хан кызына карап тора иде. Феофан кисәк хан алдына егылды. – Олуг хан, миңа Бөек Ираклий… әйе, – диде каушый калып илче, – император Ираклий олуг хан улы Юстинианга кызыгызны алып кайтырга кушты. Базилевс синең белән, бөтен Болгар белән кардәшләшергә тели, олуг хан.

Кубрат хан дык итеп таягы белән идәнгә төртте, шундук янына җансакчылары якынайды. Олуг хан ярдәмче кавханына нидер әйтте. Күп тә үтмәде, илханнар, кавханнар хан тәхетен уратып алдылар, илче Феофанны ике алып култыгыннан алды, урынына илтеп утыртты. Ниһаять, илханнар, кавханнар урыннарына утырыштылар. Сирәк була торган хәл – олуг хан тәхетеннән торып басты.

– Йомышың кабатла, илче, – диде олуг хан. – Илханнар, кавханнар, кызымның анасы да ишетсен.

Халык арасында чышын-пышын сөйләшү китте, Кубратхан янәшәсендә утыручы ханша ягына авыша төште, аннан нидер сорады. Ханшаның ризалыгын бугай. Ханша шундук агарынып китте. Ханша Аппакның йөзе алышынып китүен күзәтеп торган Феофанның эченә җылы йөгерде. Олуг хан аңа янә нидер әйтте. Шуннан соң ханша, кызының кулыннан тотып, күзләренә карады. Хан кызы Чәчкә һични аңламый калды, еш-еш керфекләрен каккалап, тик торды. Кубрат хан алостаз Дәянга мөрәҗәгать итте:

– Алостаз Дәян, император Ираклий угланына кызыбыз Чәчкәне сорый. Киңәшең бир!..

Кемдер:

– Тәңрем, сакла! – дип ахылдап алды.

Җылап җибәрүчеләр, күз яшен сөртүчеләр күренде.

Кубрат хан урынына утырды, таягы белән идәнгә төртте, барысы да шым булдылар.

– Илченең теләге изге, – диде алостаз Дәян.

– Ханша, син ни әйтәсең? – диде олуг хан.

Ханша үсмер кызын кочагына алды, җавап бирмәде. Мәгәр олуг хан ханшадан җавап көтеп тормады, янә аягүрә басты, кавханына корбан балыгын китерергә кушты. Күз ачып йомганчы, алтын табакка салып, корбан балыгын китерделәр. Кубрат хан чәбәләнеп яткан ап-ак балыкны кулына алды, хәнҗәре белән чәнечте һәм алтын чокырларга җидешәр тамчы кан тамызды, аның өстенә эчемлек койды. Аннары ике кулына ике чокырны алды да берсен илчегә бирде, икенчесен күтәрә төшеп:

– Ант эч, илче! – диде.

Чит илләрдә йөри-йөри бик күп әкәмәтләр күргән һәмүзен алардан һәрчак бер башка өстен санаган илче Феофан, гомерендә беренче тапкыр коты алынып, чокырга үрелде. Чокырда корбан балык каны кушылган шәраб иде. Феофан эчемлекне исеннән үк таныды – Румныкы. Болгарлар шәрабны үзләре ясый белмиләр, Византиядән китертәләр, эчеп алалар да, такмак әйтә-әйтә, күңел ачалар. Шәраб кайгыны тарата, күңелне ача. Илче чокырны күтәреп эчеп җибәрде, эчкәннән соң телендә балык тәме тойды. Хан исә чокырга иренен генә тигезеп алды, Рум шәрабы аның саруын кайната иде.

– Император Ираклийга әйт, илче, кыз бирү – түгелдер кол бирү. Балигъ булгач, Чәчкәне алырга угланы белән үзе килер. Базилевска, императрица Мартинага, оланнары Юстинианга— озын гомер, тазалык, илләренә иминлек телим. Иленә яу килгәндә, Кубрат хан үз алае белән императорның уң кулына басар. Мин әйттем, илче!

Һәммәсе дә аягүрә бастылар, ханга, аннары илчегә бил бөктеләр һәм янәдән урыннарына утырыштылар.

Кубрат хан төптәңре Ирсан ягына күз сирпеп алды. «Төптәңре, сүз сиңа бирелә» дигән мәгънәне аңлата иде бу. Болгарда гадәткә кергән хәл иде бу – чит илдән килгән илчеләр белән сүз көрәштерү. Кайсының дине камил, кайсының өстен – четерекле сорауларга тапкыр җавап сорала иде сүз көрәшендә.

Төптәңре аягына торып басты, урыннарына утырышкан илчеләрнең һәммәсенә карап, ияк кагып исәнләшеп чыкты, аннары кызылга кара буй төшкән чапанын, түшендәге кояш сурәте сугылган алтын тәңкәне рәтләп куйды, шуннан соң гына:

– Болгарларга мәгълүм булганы шул, олуг хан. Рум дәүләте патшасы Ираклий Христос сурәтенә табына, ягъни христиан динен тота. Алла – күктә, аның илчесе, Христос җиргә төшкән, дип бара. Бу йола – болгарлар өчен ят йола. Кеше Алла илчесе була аламы? Юк. Шуны аңлатсын иде миңа илче.

Илче Феофан Румнан үзе белән килгән дин әһеле патрикий Симеонга карады, «бу сорау сиңа» дип ым какты.

Патрикий Симеон салмак кына күтәрелде, күн тышлы, алтын хәрефләр белән язылган китабын уңлы-суллы йөртеп алды, аннары китапны үпте дә идәнгә куйды, шуннан соң гына олуг ханга, аннары ханшага, төптәңрегә бил бөкте.