Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Кубрат хан аңа әйтте:

– Болгар халкы – киң күңелле халык, кунакчыл халык, үз дәрәҗәңне белеп утыр, илче, – диде. – Күктә йолдызлар күп булса да, Тәңре бер генә, кешеләр аның йолдызлары, йолдызларның да урыннары кайсы уртада, кайсы офык читендә. Мин, илче, синең хәбәрләреңнән шатмын. Базилевска игелек телим, Бөек Болгарга игелекле илчеләр җибәргән…

Илчеләрне кабул иткәндә, ни сәбәпледер шактый соңга калып, сарайга төптәңре Ирсан килеп керде. Килеп керде дә, гадәттәгечә, түргә узды, ә анда, Кубрат ханның уң ягында, элек һәрчак төптәңре утыра торган түмәрдә, гректан килгән философ Иоанн Фасиан утыра иде инде. Төптәңре моны күрде дә килгән җиреннән шып туктады, ни кылырга белми тирә-ягына каранды, ханны, ханшаны, кавханнарны күздән кичерде. Шулчак Кубрат хан кул чапты, төптәңрегә урын китерделәр, бер читкә куйдылар, һаман олуг хан янәшәсендә утырырга гадәтләнеп киткән төптәңренең, бу хәлне күреп, йөзеннән кан качты, кам таягы тоткан кулы калтырана башлады. Шунда аңа янә хан ярдәмгә килде.

– Утыр, утыр, төптәңре. Утыр китергән урынга. Рум императоры Ираклий Бөек Болгарны хөрмәтләү йөзеннән кадерле илчеләр җибәргән, дәрәҗәләренә карап урын бирдек. Утыр китергән урынга. Кһм! – дип, олуг хан сакалын сыйпап куйды, бу аның соңгы сүз билгесе иде. – Мин әйттем!

Боеру иде бу, төптәңре үткер күзләре белән олуг хан тирәли утырышкан илчеләргә, кавханнарга, илханнарга, тарханнарга күз йөртеп чыкты…

Ул арада, зөбәрҗәт ташлар белән бизәлгән табакка салып, энҗеләр тезгән такыя китерделәр. Илче әүвәл олуг хан каршына килеп бил бөкте, аннары ханшага баш иде, шуннан соң гына хезмәтче китергән табакны, алып, хан каршына куйды. Аның артыннан төрле бүләкләр күтәргән коллар узды. Бүләкләр хан каршына күчеп беткәч, илче, ярым иелгән килеш артка чигә-чигә, үз урынына барып утырды, улы Константин аның артына басты. Бүләкләр шулхәтле күп иде ки, бу кадәр бизәкләп ясалган затлы әйберләр, хуш исе танауга бәрелеп торган ислемай шешәләре, келәмнәр, ефәк тукымалар, алтын җеп кушып тукылган билбаулар, энҗеле путаларны күреп, хан елмаеп куйды. Бүләкләрдән ул канәгать иде. Әмма бүләкләр моның белән генә бетмәгән икән. Иң ахырдан илченеңулы Константин хан каршына алтын төпсә китереп куйды. Константин үз янына килеп җиткәнче, хан аңа текәлеп карап торды. Чандыррак гәүдәле, зәңгәр күзле бу илче улында үзенә тартып торган мөлаемлык бар иде. «Белекледер бу углан», – дип уйлады Кубрат хан, император Ираклий җибәргән хатны янә бер күңел күзе алдыннан уздырды.

– Олуг хан, – дип, илче Феофан, нидер сизенеп, урыныннан күтәрелде. – Мин сездән император Ираклий хәбәрләренә җавап көтәм.

Олуг хан, илченең кабалануын ошатмыйча, Феофанга күз төшереп алды, тәхет култыксасына кулларын куйды. Ханга тәхет урындыгын, базилевсныкына охшатып, грек осталары ясаган иде, һәр як култыксада да тешләрен ыржайтып торган арыслан башы, алар алтынга буялган.

– Бөек Рум императоры дустым Ираклий Болгарга бик күп бүләкләр җибәргән. Бәһале бүләк бәһале сүз сорый. Мин әйтәм: грек-болгар дуслыгы мәңгелек. Кубрат хан үз халкы исеменнән император Ираклийга җиткерергә куша: хан исән чакта, император җирләренә көнчыгыш тарафтан бернинди дә дошман аяк басмас. Болгарлар аны яхшы яктан гына телгә алсыннар дисә, илче Феофан, император безгә тагын төзүчеләр, һөнәрчеләр җибәрсен. Без, болгарлар, күп еллар каган кул астында яшәдек. Астылар да безне, кистеләр дә, кол итеп тә саттылар. Менә без Ашина ыруының илтабарларын җиңдек, яңа җәйләүләр яуладык, румнар кебек үк, утрак тормышта яшәү теләге белән башкалабыз итеп Фанәгүрне сайладык. Диңгез буендагы калабызның барлык илләр өчендә капкаларыачык. Рум сәүдәгәрләренә базарларыбызданиң яхшы урыннар бирелер. Әүвәл шуны җиткерсәң иде императорыңа, илче. Дустым Ираклий миңа хат язган, ул минем кечеоланым Асланны Патшакалага тәрбиягә сорый. Мин үзем дә азмы-күпме Патшакалада тәрбия алган кеше, кһм, оланымны, илче, синең белән җибәрермен. Болгарга да белекле илханнар кирәк. Инде хәзер, илче, син Кубрат хан үтенечен тыңла. Синең миңа угланың ошады, илче Феофан, ул әманәт-тотык булып Фанәгүрдә калыр, сарай мәктәбендә балалар укытыр. Императорга минем үтенечем җиткерерсең, илче. Мин әйттем!

Бертынга сарайдагы халык шым булды, ишегалды яклап этләр өргән тавышлар ишетелде. Көтелмәгән бу киңәштән, киңәштән битәр таләп куюдан, илче Феофан бер мәлгә телсез калды. Башта ул, ике кулын алга сузып, ханга таба омтылды, әмма хан тирәли баскан җансакчылар шундук кузгалышып куйдылар, илче Феофан, ярдәм итүләрен сорап, әүвәл патрикий Симеонга, аннары философ Иоанн Фасианга карады, алар йөзендә дә яклау күрмәгәч, хан алдына килеп баш орды.