Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Уен җитдиләнде. Кубрат хан сакалын бөтерә-бөтерә уйлады. Аның әле философка бер тапкыр да оттырганы юк иде. Ул белә иде: базилевс шахмат уенын тыя торган аерым канун чыгарган, шуңа греклар бу уенны бик үк яратып уйнамыйлар иде. Базилевс моны чиркәү кушуы буенча эшләгән. Болгарга христиан дине килсә, ул да бу уенны тыяр. Юк инде, ашыкмый торсын әле базилевс Фанәгүргә икенче чиркәү салырга, берсе дә җитеп торыр.

Бер шул хакта уйлады Кубрат хан, бер шахмат өстәлендәге шәкелләрне күзәтте. Шахмат уены дошманны җиңәргә өйрәтә, гомер буена варварлар белән орышып яшәгән, империя архиепискобы моны ничек аңламый икән, ул аңламаганда, базилевс үзе?..

Шушы кичтә Кубрат хан философ Иоанн Фасианның галәмәт хәйләкәр кеше булуына янә бер инанды – ике йөрештән ханга мат куйды философ.

Әле дә булса күз алдында: мәҗлестән соң төптәңре Ирсан баһадирны үзенә алып китте. Соң иде инде, барысы да калага кайта, баһадирның атын уң кулы Адай җитәкләгән. Илбарысның төптәңре белән китәсе килмәгән иде, әмма ул аңардан сорап тормады. «Миңа кайтабыз, баһадир», – дип кенә әйтте, һәм шул сүздән соң баһадир, атка тагылган колын кебек, төптәңрегә иярде.

Дәү диварны үттеләр, өч-дүрт урам уздылар, түр якка җиткәч, сакчы алыплар сөңгеләрен чалыштырдылар. Икесе дә сүзсез генә рөхсәт тәңкәләрен күрсәттеләр. Түр яктагы урамның ике ягына да җимеш агачлары утыртылган, агачларны кара сакаллы грек карый, шул җимешләрдән, греклардан күреп, Кубрат хан эчемлек коя. Хан сараена җиттеләр, сарайга үтү өчен асма күпер салынган, күпер күтәрелгән иде. Димәк, хан кайткан, философ белән дөнья хәлләре сөйләшеп утыра. Олуг ханның һаман философ белән булуына төптәңре дә гадәтләнә башлады, кул селтәп, борылып китеп барды.

Төптәңре урамына килеп кергәч, аларны уң кулы Адай куып җитте, ул баһадир атына атланган иде.

– Баһадир, иртә таңнан юлга чыгабыз. Ничәнче әтәчтә уятыйм?

– Һәр алып үзе белә, яу чапканда Кубрат хан кайчан кузгалды, без дә шул вакытта чыгарбыз дәү капканы, – диде баһадир.

Адай борылып китеп барды. Төптәңре туктады, баһадирның иңенә кулын салды. Төптәңренең кулы җиңел, салкын иде, баһадир моны хәтта күлмәге аша тойды.

– Мангыш тархан башын салган булса, Өске Кирмәнне алгач, Адайны анда тархан итеп калдырырсың… Сул кулыңа Кушкул кавхан оланы мәргән алып Илбәкне куярсың…

– Шулай итәрмен, төптәңре.

Төптәңренең ишегалдына керделәр, җимеш агачлары ябалдашларын күтәрә-күтәрә, өйгә таба уздылар. Күптән түгел Фанәгүрдә янгын чыкты. Тарханнар урамы тезелешеп янды, урамда бары тик бер өй – төптәңре йорты исән калды. Шул хәлдән соң төптәңрегә ышаныч арта төште. Янгыннан соң халык, төптәңре кебек, өйләрне йә кирпечтән, йә саманнан сала башлады.

Түр бүлмәгә уздылар. Илбарысның бу түр бүлмәдә бер тапкыр да булганы юк иде әле. Бүлмә уртасында таган, таганга казан асканнар, учак яна, казанда ит пешә, бөтен бүлмәгә тәмле ит исе таралган.

Илбарыс түргә узды, түмәргә утырды. Төптәңре өен таштан салдырган, түбәсен измә балчык белән яптырган иде, бәлкем, шуңа бу өйгә янгын кунмагандыр. Кол гарәп күренмәде, эчемлекне төптәңре үзе китерде. Әмма чокырларга эчемлек коймады, баһадирны түр диварга эленгән бозау тиресе янына чакырып алды. Ике яктан шәм яктырта. Бозау тиресенә карта төшерелгән иде. Картаны сызучы Рум юраучысына төптәңре, уч тутырып, көмеш бирде. Картада Кәбән, Маныч, Итил, Чулман, Ак Итил, Җаек елгалары төшерелгән. Төптәңре кулына янган чыра алды, шуның яктысында Өске Кирмән салынган төбәкне күрсәтте.

– Баһадир, Өске Кирмән менә бу төбәктәдер. Аңа Итил елгасы буйлап менәрсең. Бу картаны мин сиңа биреп җибәрәм, баһадир. Төн илләрен төшереп кайт, сызылмаган елгаларны, күрсәтелмәгән халыкларны, нинди телдә сөйләшүләрен, нинди йолага табынуларын.

Төптәңре тирене төрде, баһадирга бирде. Аннары табын янына чакырды. Чокырны кулына алгач, баһадирның кисәк теле ачылды:

– Бу өйдә һәрчак тынычлык булсын, ыруг-кардәшләрнең эзләре суынмасын, татлы сүзләрдән гөлләр ел әйләнә чәчкәдә утырсын, ай нуры өй-бакчага ямь бирсен! – Шулай диде дә баһадир эчемлекне эчеп куйды.

– Күр әле, күңелең тулы җыру, йөрәгең тулы гыйшык икән бит синең, углан. Әмма күңелеңне юкка алгысытма, хан барыбер сиңа кызын бирмәс…

– Ул мине сөя, ул мине көтәр, Патшакалага китмәс, төптәңре.

– Баһадир, башта Өске Кирмәнне алып кайт. Итил елгасы аръягына көнчыгыштан кардәш төркиләр килеп утырганнар, ди. Алар белән орышма. Килеш. Янә бер киңәш сиңа, баһадир: үзең белән алты-җиде җамак эчемлек ал. Аны ничек булса да кирмәндәге Чалбай хан алыпларына бирергә тырыш. Чалбай үзе генә түгел, аның бөтен ыруы эчемлек ярата. Шуннан соң аларны җиңүе авыр булмас. Мангыш тарханда алыплар аз, кирмәндә сәүдәгәрләр дә һөнәрчеләр. Чалбай хан аларга тимәс, аңа да корал кирәк. Хәбәр итүләре хак булса, Болгарда укыган Илтотар Чалбай ханда шаман булып йөри икән. Менә шушы йөзекне күрсәтсәң, ул сиңа кулыннан килгәннең барысында эшләр. Балдакны бармагыңа ки. Ярамаса, янчыгыңа сал. Күктә— Тәңре, җирдә – мин. Ак юл сиңа, баһадир. Игелегең белән кузгал.