Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2

Кич белән мәҗлестән кайткач, Кубрат хан философны шахмат уйнарга чакырды. Шунда сүз ара сүз чыгып, Иоанн Фасиан аңа:

– Мине Болгарда ясак түләү тәртибе борчый, олуг хан, – диде. – Моны мин сезне якын иткәнгә генә әйтәм. Аны тәртипкәсалганда, дәүләтегез күзгә күренеп баер иде. Әлегә, олуг хан, сезнең тарханнарыгыз гына байый. Ә эт, симерсә, иясен тешли башлый, диләр. Ясак мәсьәләсендә сезгә яңа канун чыгару кирәк, олуг хан. Базилевс кануннар чыгару белән көчле.

– Дәүләт көче канунда түгел, кешегә биргән иректә, философ. Мин халкыма ирек бирдем, ясакны миңа тарханнарым күпме сорыйм, шулхәтле түлиләр, – диде олуг хан, ат шәкелен кулына тоткан килеш уйлана-уйлана.

– Тарханнарыгыз урлаша. Сәүдәгәрләрдән өчтән бер өлеш тауар алалар, хан сараена аның бер өлеше дә кайтмый. Кануннар керткәндә, тарханнарыгыз түгел, хан баер иде. Туры әйткән өчен кичерә күрегез, олуг хан.

Бик озак дәшми торды олуг хан, ат шәкелен кая күчерергә белми кебек. Олуг ханның күзе-кашы җимерелгән, сул күз кабагы тартышып-тартышып куя иде. Философ бер мәлгә югалып калды, бер дә ханның ачуын китерәсе килмәгән иде. Ул аңа һәрчак изгелек теләде:

– Олуг дәүләткә олуг акыллы патша килсә, ул дәүләт чәчәк атар, даны еракларга таралыр. Болгар халкы төрле кабиләләрдән тора, төрле телдә аңлаша – канунның теле бер, канун телен барысы да аңлый. Үзең чыгарган канунны тагы да көчлерәк, тәэсирлерәк итү өчен, кануннарны яклаучы яңа дин кирәк, олуг хан. Канун дәүләттә тәртип булдыру өчен чыгарылса, дин кешенең рухына тәэсир итә, җанын били.

Ниһаять, олуг хан, күтәрелеп, философка карады һәм ат белән йөрде.

– Мат булыр сиңа, философ. Син фәлсәфә саткан арада, мин сиңа мат куйдым. Озак фәлсәфә сатсак, империягә җиткән сарациннар Болгарга да килеп җитәрләр. Алар әнә кара болыт булып Румга ябырылдылар. Яңа кануннар чыгарып, дин алыштыра башласам, халкым миннән йөз чөерер, җиңеллек ышандырган дошманга йөз тотар…

– Олуг хан, сез җәйләүләрегезне илханнарга бүлепбиреп ашыкмадыгызмы икән?.. Алар хәзер һәрберсе үз җәйләүләрен кайгырта. Аларны бер йодрык итү өчен Болгарга бердәмлек кирәк.

– Илханнар барысы да миңа буйсына, философ.

– Буйсына, әмма бишесе биш төрле уйлый.

– Мин базилевс сараенда азмы-күпме тәрбия алган кеше, философ. Мин анда бик күп гыйбрәтле хәлләр күрдем. Муенга кош тәпие тагып кына халыкны буйсындырып булмый, философ. Үз җәйләүләремә муеныма кош тәпие тагып кайткан булсам, кем мине кабул итәр иде?! Кемгә кирәк булыр идем? Халкым миннән йөз чөерер иде, илем югалтыр идем. Мине бик кыстый башлагач, бу турыда базилевска да әйттем. Ул минем белән килеште, ә менә син, философ, мине аңларга теләмисең. Миңа халкымның карусыз буйсынуы кирәк. Халкым үз итсә, миңа беркем дә куркыныч түгел, кәкре кылычлы сарациннар да, җиргә туймаган Йулыш каган да.

– Ил белән идарә итү «сәясәт» дип атала, олуг хан, ә гаилә, ыру белән идарә итү «этика» дип атала. Кечкенә ыру белән идарә итә алмаган патша ил белән дә идарә итә алмый.

– Бу – синеңчә, философ, христианнарча. Адәм баласын Тәңре, күк-кояш яраткан.

Иоанн Фасиан, Фанәгүргә килгәч тә, Кубрат ханга гаҗәпләнгән иде. Әйе, ниндидер бер варвар дөнья турында фикер йөртә. Византиядә булса, чиркәү аны, еретиклыкта гаепләп, утта яндырган булыр иде. Ә монда хан үзе, адәм баласын яратучы күк-кояш, дип бара.

– Минем сезгә бер үтенечем бар, олуг хан. Патрикий Симеон чиркәү ачарга җыена, килегез беренче көнне чиркәүгә. Карар өчен, тамаша кылыр өчен…

– Ул чиркәүне мин базилевс хөрмәтенә генә салдырдым.

– Рәхмәт, мең рәхмәт, олуг хан. Акчасын да кызганмадыгыз. Фанәгүр греклары сезне онытмаслар. Бу алар өчен зур изгелек булды. Сезнең тарафтан…

– Миңа, – диде хан, – миңа, Бөек Болгар ханы Кубратка, грек уты кирәк. Бик кирәк. Базилевс грек утының серен ачу белән, Кубрат хан чат саен чиркәү салдырачак.

– Грек утының серен?! – Философ кадәр философ, хан авызыннан бу сүзләрне ишетүгә, як-ягына каранып чукынып алды. – Моның өчен император минем…

– Башың кисәчәк, философ.

– Әйе, олуг хан.

– Миңа да менә үз башым үземә кадерле, философ. Ә баш кешегә бер генә бирелә. Болгар халкы гасырлар буена Тәңрегә табынды, чиркәүләр салдыра башлау белән, мин халкымны чукындырырга тиеш булачакмын. Күп кан коярга туры киләчәк миңа, философ, халкыма христиан динен тагу өчен. Болгар болай да грекларга күп игелек эшләде, философ. Чиркәү салдырды, сәүдәгәрләр өчен кәрвансарай җиткерде. Исеңә төшерим, философ, иң башта ул кәрвансарайда Рум сәүдәгәрләре яши башлады. Сәүдәгәрләр сарае хәзер дини бәхәсләр оясына әверелеп бара. Мин сабыр итәргә булдым, философ. Кайсы дин өстен чыкса, шуңа йөз тотар Болгар. Анда да җиде кат уйлап. Уйлар-уйлар да янә бер уйлар. Дин-йола алыштыру – рух алыштыру дигән сүз. Рух исә тән белән туа, җан белән китә. Барысы да Тәңре кулында, философ. Сабыр итик. Үтеп булмас тауны ике яктан тишәләр. Рум – Болгарга, Болгар Румга игелек кылсын. Игелек итү халыкларны бер-берсенә бәйләр, дуслыкны ныгытыр, дуслык белән йола мәсьәләсе дә хәл ителер…