Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 3. Шайтан каласы. Хан оныгы Хансөяр / Избранные произведения. Том 3

– Бу ни хәл инде, углан, нигә кирәк булды ул баһадир сиңа? Нинди кяфер баһадир җыю ди ул? Яу килгәндә бер тапкыр да кылычын кынысыннан чыгармаган адәмне нигә дип сараеңа алырга булдың?! – дип белдерде.

– Атама яраган, миңа да ярар, анам.

– Атаңа да ярамады ул. Качып китте. Ә син аны алтын түләп кайтарасың! Шымчы ул, икейөзле адәм!

– Хәтерем ялгышмаса, Баян баһадирны Рус иленә атам илче итеп җибәргән иде кебек?

– Әйе, җибәрде. Чарасыздан җибәрде. Юркәй кенәз тыныч кына кире җибәрә алмасмы дип. Ә ул, мөртәт, аңа барып елышты. Кем була инде ул шуннан соң?! Хөкем итәргә кирәк аны, хөкем!.. – Шулай диде дә анасы, пырлап чыгып китте.

Илһам хан тәхетеннән купты, арлы-бирле йөренергә тотынды.

Кышкы салкын көннәр, күлләр шартлый, агачлар чатнап ярыла, ә тәхет ягында җылы, тыныч, хәтта кәтиб Хафиз да юк. Илаһи уйларга чумып утырганда гына, анасы керде дә бөтен уй-хисләрен астын өскә китереп чыгып китте. Ни хакы бар анасының хан эшенә тыкшынырга? Җитәрдер, атасын да бармак очында күп биетте. Мин – Бөек Болгарның олуг ханы, үз башым бар. Иртәгә үк Всеволод кенәзгә илчеләр җибәрәм: язын Казанга яу килсен, мин ярдәмгә барырмын. Абам биләмәләре минем кул астыма күчәргә тиеш. Шунсыз дәүләт юк. Тик кенәзгә кемне илче итеп җибәрергә? Булат угланнымы? Әйе, углан кулай булыр иде. Әмма ул Җаек буенда кәләш көтеп ята шул. Кәләшен генә тиз көтеп ала алмас. Аны Чыңгыз кавеме кулына эләккән, диделәр. Эт авызыннан сөяк алып булырмы— шаһ кызының Чыңгыз хан угланнарына да ошавы ихтимал бит, аннан кем баш тартыр икән! Олуг Мөхәммәт кызы Рабига Чыңгыз хан угланына Харәзем белән идарә итү мөмкинлеген бирәчәк бит.

Әллә соң илчеләр белән язга кадәр сабыр итәргәме? Әйе, Үргәнечтәге сәүдәгәр кайтсын, булачак килен маҗараларының асылын белик, шуннан соң күз күрер.

Анам әче телләнә башлады. Ә шәех Игәнәй минем яклы, ул атамның исемен дә телгә алмый, гәрчә атам бахырны кичергән булса да. Анам исә шәехкә ярым дошман карашта. Ахыр килеп кичерер кичерүен, әмма күңел түренә кереп калган җан үпкәсе тиз генә җуелмас.

Иң мөһиме: аңа бүген сарай куштаннары арасында абруй казану кирәк иде. Урыс кенәзе әнә, халкы канәгатьсезлек белдерә башласа, аларны йә күрше кенәзләргә каршы котырта, йә рухи аталарны җигеп, мөселманнарны, аларның илләрен, гореф-гадәтләрен кыргыйга санап, «бусурман» ны дошман итсәң савап аласың дип, күрше тыныч дәүләтләргә яу чабарга өнди башлый. Нигә аңа да шул ысулны, шушы ук чараны кулланмаска? Шайтан каласы аныкы, Казан янә Болгарныкы. Шайтан каласында чуен-тимер җитештерелә, Казан каласы дөнья базарына әверелеп килә. Әйе, сәбәбе дә бар: Болгарда тимер җитми. Халык арасында да канәгатьсезлек тудыру ипле. Тимер кемдә? Әмир Хаҗида. Ә әмир Хаҗи, Болгар тимерчеләре юклыктан интеккәндә, тимерне эрзяларга, чирмешләргә сата. Әйе, бар яктан да халыкта канәгатьсезлек тудырырлык. Ахыр килеп, халыкның түземе җуелыр, шунда мәйданга Илһам ханның сөрәнчеләре чыгар – халыкны яуга өндәр. Әмир Хаҗи абасы аңа карусыз буйсынырга тиеш. Илһам ханга башка чара юктыр.

Яз көтмәгәндә килде. Башта өй кыекларыннан тамчылар тама башлады, көлтә-салам белән япкан түбәләрдән боз сөңгеләре сузылды. Шуннан соң ун-унбиш көн дә үтмәде, күңелләргә шом салып, көтмәгәндә кара болыт күренде һәм котны алып күк күкрәде. Картлар бу хәлне яманга юрады, бала-чага, яшь-җилбәзәк «яз килә, яз килә!» дип сөенде генә. Чынлап та сәер яз булды. Тагын атна-ун көн дигәндә, каргалар, алар артыннан сыерчыклар күренде. Урамнарда кар бетте, кыр-басулар ала-кола калды. Мондый иртә язга күнекмәгән мал-туар, дымлы туфрак исен тансыклап, болын-тауларга тартылды.

Халык моны янә яманга юрады. Юньлегә булмас бу, мондый язның булганы юк әле, диештеләр.

Зөбәрҗәт ханбикәнең бу язы – ялгызы каршы алган беренче язы иде. Сагышланды ханбикә, моңланды, сызланды. Мәрхүм ир-канаты элек елларда, кояш язга таба борыла башлауга: «Әйдә әле, Зөбәрҗәтем, чыгып керик Идел ярына», – дияр иде. Шаулап боз китүен күзәтерләр иде. Ә быел кышы да гадәти кыш булмады: җилекне катырырдай салкыннары белән җәфалады, туңып үлүчеләрне күмү өчен кабер казый алмый интектеләр. Язы да әнә ашыга: вакыты җитмичә, җирләр ачылды, күкрәп яңгыр яуды. Хәерлегә генә була күрсен.

Моның өстенә «угланы Илһам хан абасы әмир Хаҗигаяу чабарга ниятли» дигән хәбәр җиткерделәр. Моңа тәмам кәефе кырылды ханбикәнең. Ахыр түземе җуелды, вәзирне дәштерде, сораштырды. Вәзир Камай берни дә яшереп тормады, ханбикәдән серен яшерергә өйрәнмәгән иде, барысын да сөйләде дә бирде. Боларны ишеткәч, Зөбәрҗәт ханбикә ни кылырга белми интекте, соңыннан «углан янына кереп аңлашырга кирәк» дигән фикергә килде. Ходайның хикмәте, элек анасы белән сөйләшми-нитми һични кылмый торган иде, тәхеткә утыруга кинәт үзгәрде дә китте бу бала. Ә бит ханбикә-ана бер дә болай булыр дип уйламаган иде, киләчәктә дә угланы бар нәрсә турында анасы белән киңәшер дип өмет иткән иде.