Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4

Бәхәссез, яман эш, көтелмәгән фаҗига, бер дә мөселманнарга килешкән эш түгел. Казый котыртучыларны барлап йөрде йөрүен, әмма Илһам хан берәүне дә тотып җәзага тарта алмады. Шуннан атна-ун көн дә үтмәде, нәсара динендәгеләр калага ут салды. Болгар каласы атна буена янды, янгын хәтта хансарайга да үтеп керде, ат абзарларына ут капты. Атларны көчкә коткарып калдылар. Ходай бар икән әле, алтынчы көнне өйләдән соң бик каты яңгыр яуды, шуннан соң барысы да тынды. Илһам хан Владимир кенәзе Юрийга хат язды һәм илчесе аша җибәрде. Ләкин илчене юлда ук кенәз Святослав тота, хатны ала, илчене үтерә, Илһам хан хаты Суздаль епискобы Кириллга эләгә. Епископ Кирилл исә Владимир халкын Болгарга тәре явына кузгалырга өндәргә керешә. Чаң-чоң чиркәү чаңнарын суга башлыйлар, кенәз ауда була, тыючы булмый һәм кенәздән башка кем тыя ала епископны. Владимир халкы Успен чиркәвенә таба агыла башлый, чиркәү каршындагы мәйдан шыплап халык белән тула. Бәлкем, Суздаль епискобының Владимир халкын котыртырга хакы да булмагандыр, һәрхәлдә, ханбикә Мәрьям шулай диде, тик бу көнне Владимир епискобы Митрофан күренми. Бәлкем, ике епископ арасында ниндидер дошманлык булгандыр яисә ул кенәз ачуыннан курыккандыр, йә булмаса шул көздә Владимир халкын ачлыктан коткарган болгарларга карата яманлык кылудан шүрләгәндер. Чөнки шушы елны җәй бик коры килү сәбәпле, Владимир халкы ачтан интегә, Илһам хан исә кенәзгә һәм Владимир халкына утыз кораб ашлык җибәрә һәм шуның белән кала халкын коткарып кала. Изге атакай коткысына бирелүчеләр аз булмый, әлбәттә, Владимирда. Урыс епископлары кенәзләрне һәм халыкнымөселманнарга каршы беренче тапкыр гына котыртмыйлар, бу гадәти хәл була. Һәм бу котырту һәрчак яу-сугыш белән тәмамлана. Менә шунда үз дружинасы белән кенәз Юрий кайтып төшә. Алтын капканы көч-хәл белән үтә, халык каршында нотык вә вәгазь тоткан епископ янына менеп баса һәм эшнең асылына шундук төшенә. Әгәр дә мәгәр хәзер епископка каршы бер сүз әйтә икән, аның үзен дә, дружинасын да котырынган халык пыр туздырачак. Шуннан йомшак табигатьле кенәз Болгарга таба яу кузгалырга мәҗбүр була.

Шул хакта хәбәр килеп ирешкәч, Илһам хан кенәзгә каршы тагын бер илчесен җибәрә, кенәздән гафу үтенә. Бу вакытта әле ул беренче илчесенең кенәз Святослав тарафыннан үтерелүен белми. Сүрә елгасын чыгарга җыенган кенәз дружинасы илчене очратып туктап кала, чөнки Илһам хан да баһадиры Җик Мәргәнне аларга каршы җибәргән була. Нәсара динендәгеләр елганы кичәргә кыймыйча туктап калалар. Сөйләшүләр китә. Тәре явын оештырырга җыенган епископ Кирилл болгарларга катгый таләп куя һәм, Болгар диндарлары тарафыннан үтерелгән сәүдәгәр Яким Күчтемне изгеләр сафына кертеп, мәетен кайтаруларын таләп итә. Җик Мәргән янында абасы әмир Хаҗи да була, акылы җитә, Яким Күчтемнең мәетен Илһам хан алып китәргә рөхсәт итте, ди.

Епископ Кирилл, үз дигәненә ирешүгә кинәнеп, халыкны кире борылырга өнди, Всеволод улы кенәз Юрий дәрәҗәле тиуннарын Болгар белән солых төзергә җибәрә. Бу хәбәр килеп ирешкәч, Илһам хан, ике якның да шартларын килештерү өчен, вәзире Тимбайны чик буендагы Карачәй утравына озата. Һәм шул утрауда урыслар белән алты елга бер-берсенә яу йөрмәскә, дустанә-тату сәүдә итәргә дигән шарт нигезендә солых төзелә.

Күрше урыслар белән солых төзү Илһам ханга монголларга каршы хәрби әзерлек алып барырга мөмкинлек бирде. Мәгәр төп шымчылары Биккол белән Мәүлә Хуҗа тарафыннан бигүк куанычлы хәбәрләр килми иде. Сүбәдәй карамагындагы гаскәр Чирмешән һәм Кандырча буендагы кальгаларга тагын һөҗүм иткән. Әллә ни уңышка ирешмәсә дә, бер күзле Сүбәдәй баһадир чик буенда өчтән артык төмән гаскәр тотарга мәҗбүр итә иде. Иң яманы: кыш килүгә карамастан, Сүбәдәй баһадир Каракорымга кайтып китмәгән, ә шул тирәләрдә кыш чыккан. Сүбәдәйнең бу үҗәтлеге Илһам ханны шактый кыен хәлгә куйган иде.

Хак, урыслар белән солых төзү аңа ниндидер дәрәҗәдә җиңеллек китерде, аның каравы монголлар әрсезләнә башлады. Абасы әмир Хаҗины чакыруы да шуннан иде. Ул ишетте: монгол илчеләре Болгар тупларыннан курка калганнар, Сүбәдәй генә түгел, туплар хакында Үгәдәй хан да кызыксынган. Шуның өчен туплар коюны дәвам итәргә, мөмкин булса, хәтта арттырырга кирәк иде, ә туп кою алачыклары һәм осталары абасы кулында.

Әмир Хаҗи бары тик өч көн узгач кына килеп төште. Калага кергәнче, дүрт боҗра кальга вә үрләр белән уратылган ныгытмаларга хәйран калып йөрде. Энесе Илһам ханның башкаланы ныгытуы аңа ошады. Тәхет ягына узгач, исәнләшеп дога кылгач, иң әүвәл шул турыда сүз кузгатты: