Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6

Төн иде, ятканнар иде, тышта шом өстенә шом иңгән сыман— күзгә төртсәң күренмәслек көзге караңгылык, Гайзулла аяк очына шуган юрганын түшенә тарта төште дә сөйли башлады, әмма Таҗылбанат тыңласа тыңлады, тыңламаса юк, стенага таба әйләнеп ятты да гырылдап йокыга китте. Таҗылбанатның бу кыланышын Гайзулла ни дип юрарга да белмәде. Шуннан соң түгәрәк бер фикергә килде: алдан әйткәнче артын уйла, ничу тагарак күрмәгән тавыкка тары сибәргә.

Күңелендә нинди уйлар гына йөртмәсен, Гайзулла һәр көн колхоз эшенә чыкты. Аның шулай йөрүен күреп, аңа ферма сыерларын карарга бирделәр. Сугыш башланганнан соң, колхозда нибарысы утыз баш савым сыеры калган иде, Гайзулланың эше олыдан түгел иде болай: малкайларга печән-салам сала, асларын карый, төш һәм кич белән эчерә, буазларын, бик җилене җиткәннәрен җылы абзарга аерып яба. Сыерларны Гайзулла үз маллары кебек карады. Ләкин бу бер дә сәбәпсез түгел иде. Максаты: немецлар килә-нитә калса, колхоз сыерларын үзенә калдыру иде.

Әнә шундый өмет белән яши-яши, Гайзулла өч елдан артык гомерен фермада эшләп үткәрде. Сугыш бетәр алдыннан, фермадагы эшләрне бер кулын Курск тирәләрендә калдырып кайткан Тавык Галиәкбәргә тапшырырга туры килде. Шуннан соң Гайзулланың тәмам өмете өзелде: сырхаулап алды, колхоз эшенә йөрмәс булды.

Ферманы Галиәкбәргә тапшырып кайткач, Таҗылбанат аңардан нигә эштән чыктың дип сорамады, дәшми-тынмый гына чәй куеп эчерде, шуннан соң гына: «Илдә кеше түгел, чыпчык та үлми, уфтанма», – диде. Шулай диде дә үзе сәке түрендәге мендәргә утырды, иреннәрен кыймылдата-кыймылдата, дисбе тарта башлады. Гайзулласы турында уйлады. Кинәт кенә картаеп киткән кебек булды ир-канаты. Төрмәме шулай эз салды? Бетәшсә бетәшер икән кеше, арык атныкы сыман калак сөякләренә чаклы беленеп тора. Бит-чыраена караулары куркыныч, Әюп ясаган яра да бозды инде йөзен. И-и, Ходайның хикмәте, үтсә үтәр икән Таҗылбанатның дәртләре дә – Гайзулла кочагына кереп ятмаса, йокысы йокы булмый торган иде. Әллә кая китте талпынган мәхәббәтләре! Дөнья мәшәкатьләре күмеп ташладымы. Соңгы елларда татулыклары да сүтелеп бара, ә татулык дигән нәрсә картлык көндә бигрәк тә кирәк икән ул. Аннары, ерактанрак китереп уйлаганда, әле булса Шакирҗанны оныта алмый Таҗылбанат, күпме еллар үтте, күпме сулар акты— калса калыр икән эзләр сала-сала күңелләргә бу Шакирҗан дигәнең, әле булса төшләренә кереп изалый.

Һай, үтте, үтә инде гомер дигәнең дә! Шулай яшәргә идеме аның хыялы? Тирә-юнь авылларны дер селкетеп торган Рәхим бай кызы иде ич ул. Әллә кемнең каргышы төште шунда. Дөньялар тузгымаса, шушы йолкыш Гайзуллага насыйп буласы идеме ул!

Әрнешә күңеле Таҗылбанатның, гомер үтә, ә абыйсы алып кайткан алтынның кайда икәнен белми. Гайзулласы гел тапмас җирләргә яшерде, күрәсең. Гомер үтеп бара, әйтсә ни була инде?..

Алтын турында уйлана башладымы, Таҗылбанатның җаны көя. Ләкин һични кыла алмый. Элек, Кәнзеле исәя төшкәч әйтер әле дип, үз-үзен юаткан иде, хәзер малайлары да өйләнергә йөри, ә карты алтын-хәзинә турында Таҗылбанатка ник бер сүз әйтсен. Таҗылбанатның моңа тәкате корый башлады, сабыр итәр әмәлләре калмады. Гыйшык-мәхәббәт утында янып-көйгәндә, бу турыда ул Шакирҗанга да чишелеп караган иде, имеш, аның бик күп алтыны бар, әйдә китик Урта Азия якларына, безне язмыш үзе кавыштырды. Бу хәбәрне ишетү белән, Шакирҗанның коты алынды. Бай кәнтәе белән башым югалтам икән дип, җай юктан җай табып, район үзәгенә китеп барды. Шакирҗан киткәч, Таҗылбанат та йөгерек уйларыннан акрынлап сүрелде. Шакирҗан кочагында шамбы балыгыдай бөтерелә торган сылу гәүдә-сыны да уклау йоткандай катты.

Үткән гомер үтә – Таҗылбанат та, Гайзулла да картайдылар. Картлык аларга да килде. Сугыш елларыннан соң Таҗылбанат авырып алды, ябыкты, чибәр йөзенә зәгъфран сарысы иңде, күзләрендә яшәү дәрте сүнде. Алай да өметен өзеп бетермәде, бераз гына хәле арулануга, Коръән чыгарга кереште, намазлык өстеннән төшмәс булды. Чыбык очы агай-энеләренә, күрше-күләннәргә сораган вакытта Коръән чыккалады. Өйрәнә тора, акмаса да тамуын сизеп алды. Шунда ул кисәк тормыштан ямь тапкандай булды. Бер табын кешене авызыңа каратып утыру – кызыкмаслык нәрсә түгел икән. Яши торгач, үз-үзенә бер ачыш ясады: карты Гайзулла Коръәнне ике-өч тапкыр укыган иде, яттан өйрәнә башлады. Тәмам йокыдан калды карты. Гайзулласының бу сәләтен белми иде әле Таҗылбанат. Укыган бер китабын сүзгә-сүз сөйли ала, бик тиз ятлый, онытмый. Таҗылбанатның башына бер уй килде. Карамалының болай да законсыз мулласы картаеп килә, рәтләп Коръән дә чыга алмый, тыны буыла, Гайзулланы мулла итәргә. Шул көннән ул Гайзулланы муллалыкка әзерләргә кереште. Тәмәке оны суыруын ташлаттырды, Коръәнне кат-кат, кайта-кайта укытты, яттан сөйләтте, телен, тавышын чарлады. Гайзулла аңа ипле шәкертләрдәй буйсынды, сүзен түгел, хәрефен дә төшермичә, аятен-аятькә укып бирде. Тәмам күңеле ышангач кына берәүләргә илтеп, Коръән чыгарттырды, ягъни Коръәнне кемгәдер багышлап, яттан укыттырды. Гайзулланың бу сәләтен белмәгән авыл картлары шаккаттылар. Ә инде карт мулла авырып урынга калгач, Гайзулланың мулла буласына берәү дә шик тотмады. Таҗылбанатның ел буена тырышуы бушка китмәде, Гайзулласы хәзер түрендә утыра, ул гынамы, бөтен бер мәҗлес халкын авызына каратып тора… Таҗылбанат Талипны кулыннан ычкындыру мәлен күз алдына китерде. Череп беткән бай булмаса да әтисенең туганнан туганы Кәраметдинне юлбасар караклар үтергәч, бер елдан хатыны да гүр иясе булгач, ике яшьлек Талипны Таҗылбанат үзенә алды. Мәктәпкә йөреп, сабак ала башлагач, читтән килгән үтә кызыл укытучы Талипның дәресләрдә бисмилла укып утырганын ишеткән дә: «Бу баланы дин белән агулыйлар, кыерсыталар», – дип, әллә ниткән карарлар чыгарттырып, баланы алып, детдомга озаткан булдылар. Көчленеке – замана дип, Таҗылбанат башта дәгъвалашмады. Шулай да: «Кеше баласы шул, бирде дә җибәрде», – дип әйтүчеләргә юл калдырмаска, халык авызын томаларга ният тотып, авыл Советы председателе Сания Садыйкова янына килде, төкерекләрен чәчә-чәчә талашты, хатыннарга ишеттерерлек итеп чәпчеде. Тик койрыгына Сания тиз басты: «Бик болай кылансаң, үз балаңны да алырбыз», – дип өркетте. Таҗылбанат төкереген йотып, телен тешләп кайтып китәргә мәҗбүр булды… Шул хәлләр исенә төштеме, Таҗылбанат: «Йа Аллам, бисмилла аятен белгәннән бала бозыла буламы?.. Үзләре боздылар баланы – коммунист иттеләр. Хәзер әнә туганнарын түгел, үз гаиләсен ташларга йөри – бистәдәге бер кәнтәй белән сөйрәлә», – дип сукрана…