Мөсәгыйт Хәбибуллин - Сайланма әсәрләр. Том 6. Чоңгыллар. Сулар үргә акса да… / Избранные произведения. Том 6

– Тотыгыз да өлкә газетасына языгыз. Бала-чага кебек елап йөрмәгез. Сезгә хәзер үз принципларыгыз өчен үзегезгә көрәшергә вакыт инде. Бригадирны да гаепләп булмый, ул – председатель боерыгын үтәүче генә… Шулай да ике-өч көн көтәргә мөмкин иде әле, минемчә, – диде.

Гариф туфрагы күпереп торган чәчкән җир өстеннән чыкты да утырып килгән атка таба китте.

– Вафа, әйдә, чынлап та язабыз, – диде Тамчы, егетнең җиңенә сарылып.

– Их, беткән баш беткән, председатель белән дәгъвага кермәм дигән идем, булмады инде болай булгач. Язабыз!

– Чынлап язарсыңмы, Вафа?

– Син нәрсә? Кем дип беләсең син Вафаны? Былтыр атлы егет булыр бу! – дип, Вафа шап итеп күкрәгенә сукты.

Гариф өчен Карамалы авылы үзенә бер дөнья булып ачылды, ул, урам буйлап атлаганда, һәр өйнең ишегалдына күз ташлый, анда кош-корт, түбәтәй кигән картлар, ак яулык бәйләгән, бөрмәле күлмәк кигән карчык-хатыннар күреп, уй-хыялы белән еракка – унтугызынчы елларга күчә, әтисен үтергән акларны, аларның нигәдер авылдагы өч-дүрт большевикны гына атып китүләрен күңел күгеннән кичерә. Шушы авыл, аның һәр урамы, кешеләре Гариф күңелендә тел белән әйтеп бетермәслек җылы хис уята, ул, түбән урамнан чыгып, Зур күл буйлап атлый, аннан урманга җитә, урманны үтеп, Ык ярына килеп чыккач, яр өстенә басып, чоңгыллап аккан елганың күксел-зәңгәр суына карап тора. Шушы юлдан узган саен, аның күңел ярсуы арта, ат өстенә салган әтисенең гәүдәсе күз алдына килә. Аннары уйлап куя: әтинең гәүдә-сөякләрен булса да табып, кешечә күмсәң иде. Ул шуны эшләргә бурычлы. Ләкин кайда ята ул сөякләр, кайда ул әтисе күмелгән исемсез кабер? Гомумән, күмелү тигәнме аңа, әллә булмаса, муенына таш бәйләп, менә шул чоңгыллап аккан елгага ташлаганнармы?

Гариф гүя революция елларында корбан булган халык алдында җаваплы. Халык аңардан бу эшне дәвам итүен сорый, юк, сорамый, таләп итә. Бу фани дөнья, аның чор-заманнарына туры килгән азатлык, ирек өчен булган канлы көрәшләр, шушы канлы көрәшнең яр-упкыннары, чоңгыллары төбендә үз язмышларын сынаган әтисе кебек шәхесләрне онытырга хаклары бармы аларның? Юк! Гариф, Ык ярына килеп баскан саен, ниндидер үзенә генә билгеле булган өмет белән яши башлый, менә аның юл өстенә беленер-беленмәс кенә калкулыктагы кабер килеп чыгар, аңа, һич югы, таш утыртылгандыр, ташка штык очы белән булса да әтисенең исеме-фамилиясе язылган булыр. Бу өмет, бер алдавыч кебек, Гарифның күңелен ашкындырса да, ул көннән-көн моның чын булуына ышана бара, һәр калку урынга туктап тезләнә, юеш, дымлы, хуш исләр килеп торган чәчкә-үләннәрне актарып ниндидер кабер эзләре, шуңа охшаш билгеләр эзли иде…

…Кайчак аның янына партком секретаре Харисов кереп утыра. Гариф аңардан да әтисе турында сораша башлый. Ул Харисовның күзләрендә өметсезлек күрә, мәгәр сорашуын дәвам итә иде. Карт партком секретаре үзе сөйли, үзе аның уй-теләген аңлапмы, аңларга теләпме, хәленә керү нияте беләнме: «Чын-чынлап эзләгән булсак теге елларда, бәлкем, тапкан да булган булыр идек… Илле ел үткәчме? Белмим, белмим, бик күп сулар акты бит инде, Гарифҗан туган, бик күп сулар акты. Шулай да Әюп Латыйповның каберен бер кеше белә кебек миңа», – дип, Гариф күңеленә әллә ниткән серле өмет чаткысы өстәп китте. Җитмәсә: «Килеп утыр әле бер, шул турыда иркенләп сөйләшербез, бу хәлгә үземнең дә гомер буема эчем поша», – дип, чәйгә дәште. Чәчләре чаларган, картларча мөлаем чырайлы секретарьның шул чакыруын искә алып, Гариф көннәрдән бер көнне кич белән аларга юнәлде.

Кояш баеп килә, шәфәкъ кызыллыгыннан өй тәрәзәләрендә ялкынлап учаклар яна, авыл өстендә яңа көтүдән кайткан мал-туар тавышы, җәйге таш өйләрнең учак астында пыскыган әчкелтем тизәк төтене исе.

Гариф бертын капка төбендә туктап торды. Ишегалдында ана каз каңгылдап куя, бозау мөгри, абзар капкасын шагыр-шогыр китереп, үгез ышкына. Гариф келә бавын тартты, йортка атлады.

Партком секретаре азрак сырхаулап тора икән, шулай да ул Гарифны ишегалдына ук чыгып каршы алды, ике куллап күрешеп, өйгә әйдәде. Харисов карчыгы белән икәүдән-икәү генә торалар. Бердәнбер уллары Берлинга җиткәч һәлак булган. Түр якта рамда орден-медальләр таккан өлкән лейтенант рәсеме куелган. Улының рәсемен әнисе умырзая чәчәкләре белән бизәгән. Чәчәкләр, киң таҗларын түбән иеп, батыр егетне кызганып сагышланалар кебек иде…

Харисовның бөтерчек кебек кечкенә буйлы хатыны чәй куеп җибәрде, һәм күп тә үтми кайнаган самавыр өстәлгә килеп тә утырды.

– Өстәл янына узыгыз, хәзер чәй көйлим. Чәй эчә-эчә сөйләшерсез, – диде карчык, авыл карчыкларына хас оялчан хәрәкәтләр ясап, яулык очы белән йөзен каплый төште. Һәм шунда гына сәлам бирде: – Исәнмесез, саумысыз!