Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга II

З вялікім, з апошнім высілкам дакранулася да яго рукі:

Абяцай мне. Абяцай, што ніколі без крайняй, без смяротнай патрэбы не адбярэш жыцця ў жывога.

Ён кіўнуў галавой.

І тады яна, нібы вычарпаўшы ўсе сілы, апусціла плечы. Толькі тады. Апусціліся і веі, цяпер спакойныя. На павеках ляжаў блакітны цень.

...Не памятаючы сябе, ён кінуўся ўніз:

– Людзі! Лекара! Людзі! Людзі!

Але яшчэ раней, чым прыбеглі людзі і лекар, у пані Антаніды пачалася агонія. Дзіўная, спакойная агонія, падобная на згасанне лампады, у якой усё выгарала датла...

Яны сядзелі ўдвух у пакоі дзеда. Ён заўсёды спыняўся ў ім, калі прыязджаў у Загоршчыну. Алесь трохі адышоў, так і не выплакаўшыся; дзед, ва ўсякім разе, больш не баяўся за яго.

Так яны і сядзелі пад адным агульным горам, вельмі стары ды малады. А паміж імі стаяла пляшка кмяноўкі ды запыленая, бы ў фуфайцы, бутэлька віна.

Ведаю, і для цябе занадта. Так вось, за некалькі тыдняў. Але ты – чалавек. Стой. Зачапіся і стой... Дый мяне, старога эгаціста, пашкадуй... Я, Алесь, сапраўды стары. Перад табой будучыня, свае дзеці. А перад мной – магіла. І дзяцей маіх няма...

Адны, самонтныя, у вялікім доме.

Ты яшчэ пусціш карэнне. А я, як старая таполя, што выпусціла парасткі, а іх пасціналі. А на новыя – сілы няма. Адзін астаўся, дый той... Адзін ты ў мяне... Сохну я, як дрэва, абсечанае ды абгарэлае... Ты мяне пашкадуй.

Я не буду, дзеду... Але не дарую я сабе... Як мог так паглыбіцца ў сваё, не заўважыць!.. Кожную вясну і восень, заўсёды гэта так было, што яна зачынялася, ніхто не мог бачыць... Але ўсё адно – як я мог дапусціць?

Не памагло б, – наліваў дзед яму віна, а сабе кмяноўкі. – Яна ўсё адно зрабіла б гэта... Параненае сумленне, сыне...

Дзед маўчаў. Што ён мог сказаць? Ён картаваў думкі.

Нейкае зусім цёмнае, нібы асенняе, было неба над паркам. За акном месяц шалёна імчаўся над нерухомымі гмахамі аблокаў.

Лягчэй за ўсё скончыць так. Але людзям трэба ісці. Каб жыць. Жыццё – даброта. Найвялікшая даброта, якая дадзена кожнаму, негледзячы на ўвесь боль.

Дзед не заўважыў, што супярэчыць сам сабе. Ён проста казаў простыя думкі, як усе людзі. Можа, якая і суцешыць.

Каб жыць... Асабліва тым, што самі і кідаюць зерне, што даюць яму расці, што змагаюцца за каласы – іначай нівы заглушыла б пустазелле... Што зробіш, трава лепей адрастае, калі яе косяць...

Дзед зноў наліў і задумаўся.

Выпі, сыне. Я доўга жыў. Мяне назвалі б вар’ятам, калі б я сказаў, ну хоць бы пра катлы на цукроўні... Прэс круцілі рукамі... А, лухта!..

Думка дзеда кідалася ў прыцемках:

Вось парастак бульбы ў склепе. Жоўты, бледны... Ці цыбуля, таксама жоўты, без смаку. А пакладзі цыбуліну без зямлі, без вады на акно. Парасткі стануць зялёныя, з’явіцца аднекуль горыч... Значыць, ёсць жа нешта ў святле. То няўжо мы дурней за цыбуліну? І сапраўды навучымся з часам рабіць хлеб з сонца. І людзі стануць жывіцца святлом.

З часам, – горка сказаў Алесь.

Затое назаўсёды . І стане добра. Спачатку людзям... Потым жывёлам... Потым раслінам... Хадзіце сабе, смейцеся... Бегайце сабе, скачыце, лётайце, слаўце жыццё... Каласіцеся сабе, зелянейце...

Вочы Вежы мякка свяціліся з-пад суровых павек.

А ты, чалавек, стой. Стой, не падай. За ўсіх стой. Спачатку за людзей, потым за ўсіх, хто дыхае і шуміць. Доўга яшчэ стаяць. Крывава. А ты стой. Нават пры сваёй прынізлівай жывёльнасці – стой. Жывёла, а стаіш. За гэта з цябе – усе грахі ды на святасць вялікую.

Месяц імчаўся між непарушных змар.

Сосны на Доўгай Кручы бачыў? – спытаў дзед.

Алесь успомніў.

...Імкліва, дрыготкі, як страла ў палёце, Дняпро... Доўгае, з вярсту, і высокае, сажняў у пяцьдзесят, урвішча... Крывава-чырвоная гліна... І на строме, карэннямі ўгору і свежымі шатамі ўніз – сосны... Вісяць... Бітыя, страшна скарлючаныя... Перавітыя, непрыступныя, самотныя... Няскораныя ў сваім жаданні жыць там, дзе не здолеў і не захацеў жыць ніхто.

Але.

Дык гэта мы. Слабая абарвецца. Усякая іншая абарвалася б... акрамя нас... І ўсё. Да апошняга каменя запомні...

Праз некалькі дзён побач з магілай пана Юрыя паявіўся другі курган, які месяцам пазней аброс зялёнай травой.

Басак-Яроцкі адразу з пахавання ўзяў Алеся да сябе, не даўшы нават вярнуцца ў апусцелы дом:

Няма чаго табе там рабіць.

Я, можа, да дзеда, дзядзька Пятро?

Пастрыжны яшчэ больш пачырванеў:

– Вы там мудрагеліць будзеце. А табе зараз тая мудраць... кгм, – і дзядзька выразна кашлянуў, адным выглядам лепш за ўсякія словы паказаўшы, як менавіта зараз патрэбна Алесю тая мудрасць.