Henryk Sienkiewicz: Potop, tom drugi

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

wolentarz — ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

zalterować się (z łac.) — zmienić się.

supozycja (z łac.) — przypuszczenie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

petyhorcy — średniozbrojni kawalerzyści w wojsku litewskim.

siła (daw.) — dużo, wiele.

moderowany — tu: wyposażony, uzbrojony.

któren — dziś popr.: który.

kunktatorstwo (z łac.) — zwlekanie, opieszałość.

konfundować (z łac.) — zmieszać, zakłopotać.

kiełznać — wkładać do pyska końskiego kiełzno, element uprzęży służący do kierowania koniem.

mieszkać (daw.) — zatrzymywać się, ociągać się.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

język — jeniec, od którego można wydobyć informacje.

godzinki — modlitwa pochodząca od liturgii godzin, najpopularniejsze są godzinki ku czci Matki Boskiej.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

bożyć się — przysięgać na Boga.

pater noster (łac.) — ojcze nasz; tu: pokuta.

siła (daw.) — dużo, wiele.

surowiec — surowa, niewyprawiona skóra.

znieść — tu: pokonać.

żywić — pozostawić przy życiu, darować życie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, niepewność.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

wiwenda (z łac.) — prowiant, zaopatrzenie.

terror (łac.) — przerażenie, strach.

stradać (daw.) — stracić.

febris (łac.) — gorączka, dreszcze.

konfesja (z łac.) — wyznanie, zeznanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

konfesata (z łac.) — przesłuchanie.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

owe — dziś popr. forma M. lp r.n.: owo; tj. to.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

fatigatus (łac.) — zmęczony; tu M. lm fatigati : zmęczeni.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

egzystować — tu: istnieć, funkcjonować.

kondycja (z łac.) — warunek.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

zali (daw.) — czy, czyż.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

organki — działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.

drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

kondycja (z łac.) — warunek.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

jakimi słowy — dziś popr. forma N. lm: jakimi słowami.

srom (daw.) — wstyd; tu: przyzwoitość.

sfolżała — zelżała, złagodniała.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

paroksyzm — atak choroby, drgawki.

jutro febry nie mam — niektóre choroby, jak febra czyli malaria, objawiają się regularnymi atakami dreszczy co 3 lub 4 dni. Ma to związek z namnażaniem się wirusa we krwi chorego.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

suplikant (z łac.) — proszący.

miles praeciosus (łac.) — bezcenny żołnierz.

parol (z fr.) — słowo honoru.

kuczy — przykrzy.

predykant — kaznodzieja protestancki.

gemajn (daw., z niem. gemein : zwykły) — szeregowiec w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu; tu pogard.: żołnierz.

Trąby — nazwa herbu Radziwiłłów.

spostponować (z łac.) — obrazić, zhańbić, upokorzyć.

ukontentowanie (z łac.) — zadowolenie, radość.

kałdun (pogard.) — brzuch.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

kiszmet (arab.) — niech tak będzie.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

spieszony — pozbawiony konia, pieszy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

Ałła — Allach; o Boże.

Herr Jesus! Mein Gott! (niem.) — Panie Jezu! Mój Boże!

kirys — część zbroi płytowej, chroniąca korpus; napierśnik i naplecznik.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

siła (daw.) — dużo, wiele.

koncerz — długi, ciężki miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.