Henryk Sienkiewicz - Potop, tom drugi

vir incomparabilis (łac.) — mąż niezrównany.

Ulisses (mit. gr.) — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.

ordynować (z łac.) — kazać, nakazać, tu: skazać.

mieszkać (daw.) — zwlekać.

ubezpieczony — tu: rozlokowany na zimę na bezpiecznych kwaterach, tj. nieprzygotowane do walki.

konotatka (z łac.) — wpis; tu: blizna po ranie zadanej przez pana Wołodyjowskiego.

socjusz (z łac. socius ) — towarzysz, wspólnik.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady , najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

gorze (daw., dosł.: płonie, pali się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

zagonik , własc. zagon — oddział lekkiej jazdy, najczęściej przeznaczony do szybkich wypadów daleko na tereny wroga w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady , najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

któren — dziś popr.: który.

komiliton (z łac.) — towarzysz broni.

rezolut — śmiałek.

skaptować (z łac.) — pozyskać, zjednać.

innocencja (z łac.) — niewinność, dziewiczość.

pokazować — dziś popr.: pokazywać.

ukontentowanie (z łac.) — zadowolenie.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

cekhauz (z niem.) — zbrojownia, arsenał.

bisurmanin (daw., pogard.) — muzułmanin, Tatar a. Turek.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu B. lm arcana .

ad extrema (łac.) — do ostateczności.

zalterowany (z łac.) — odmieniony, osłabiony a. rozemocjonowany.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

czambulik , własc. czambuł (z tur.) — zagon, oddział tatarski.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

Raszków — miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

kierz (daw.) — krzew.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

przeciągać mimo (przestarz.) — przejeżdżać obok.

dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

ułus — osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.

kulbaka — siodło.

harap — bat.

siła (daw.) — dużo, wiele.

terror, terroris (łac.) — strach, trwoga, przerażenie.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

taki (reg.) — jednak.

sahajdak (z ukr.) — kołczan, futerał na łuk i strzały.

samopał — długa prymitywna broń palna, używana w XVI-XVII w.

auxilium (łac.) — pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia .

aga — turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy) — piękny rasowy koń paradny.

ordyniec — Tatar, członek ordy tatarskiej.

rapier — broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

potwarz — oszczerstwo.

ante omnia (łac.) — przede wszystkim.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

siła (daw.) — dużo, wiele.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

bojar — szlachcic ruski.

kładnąc — dziś popr.: kładąc.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

list żelazny — dokument, zezwalający na przejazd.

kaleta — kieszeń, sakiewka.

pomieniać się (daw.) — zamienić się.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, pełniąca także funkcję listu żelaznego, gwarantująca bezpieczeństwo i swobodny przejazd.

kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

kęsim (z tur. kesim : ucięcie) — ścięcie głowy, śmierć.

żgnąć — ukłuć, ukąsić.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

rab (daw.) — niewolnik.

cisawy — czerwonobrunatny.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

magna pars (łac.) — duża część.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga; tu: placówka.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

kompasja (łac.) — współczucie.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

rzechotanie się — rechotanie, śmiech.

znosić — tu: zwalczać.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667).

dobrudzcy Tatarzy — orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

czerwony ptak — ogień, pożar.

mołodycia (daw. ukr.) — dziewczyna.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Szeremet — własc. Szeremietiew, Wasilij Borisowicz (1622–1682), naczelny wódz południowej części armii rosyjskiej podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667. Walczył z wojskami polskimi, tatarskimi i kozackimi. Po dwumiesięcznej bitwie pod Cudnowem dostał się do niewoli tatarskiej, w której zmarł.

spyża (daw.) — prowiant, żywność.

kałdun (reg., pogard.) — brzuch.

Zamoyski, Jan Sobiepan herbu Jelita (1621–1665) — III Ordynat zamojski, podczaszy wielki koronny, krajczy wielki koronny, generał ziem podolskich, później także wojewoda sandomierski i kijowski; zachował wierność Janowi Kazimierzowi podczas potopu szwedzkiego.