Henryk Sienkiewicz - Potop, tom drugi

delirium (łac.) — szaleństwo, majaczenie.

zali (daw.) — czy, czyż.

banit (z łac.) — dziś popr.: banita; człowiek skazany na wygnanie, wygnaniec.

mea culpa (łac.) — moja wina.

któren — dziś popr.: który.

ferezja — męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.

wyzuł znikomą postawę — opuścił swoje doczesne ciało, tj. umarł.

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

restaurować — odbudować, odzyskać.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

inkwizycja (z łac.) — tu: jurysdykcja, prawo.

rezolut — śmiałek.

rapt (z łac. raptus ) — porwanie.

traktat — tu: ugoda, zgoda.

partyzant (z fr.) — stronnik, zwolennik.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

frukt (z łac. fructus ) — owoc.

konsystencja (z łac.) — tu: zakładanie obozu, obozowanie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

żywić — tu: zostawić przy życiu, darować życie.

instancja (daw., z łac.) — tu: wstawienie się za kimś, wstawiennictwo.

pars magna fuit (łac.) — brał istotny udział, był znaczącym uczestnikiem.

fui (łac.) — byłem.

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

bono publico (łac.) — dobrem publicznym.

postaw (daw.) — miara długości tkanin, równa 28 łokci, tj. ok. 16 m.; w XVII w. tkaniny uważano za bardzo wartościowe i często stanowiły formę płatności zamiast gotówki, a sukno czerwone ceniono wyżej niż bielone.

stacja — tu: postój, popas.

kompasja (z łac.) — współczucie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

nuncjusz — wysłannik papieża.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare ) — wyjawiać, obwieszczać, ogłaszać.

siła (daw.) — dużo, wiele.

regalistka — rojalistka, zwolenniczka króla.

cięży — dziś popr.: ciąży.

kahał — żydowska gmina wyznaniowa a. rada zarządzająca tą gminą.

infamis (łac.: niesławny) — skazany, pozbawiony czci wyrokiem sądu; tu M lm infames .

bannitus (łac.) — wygnany, skazany wyrokiem sądu na wygnanie; tu M. lm banniti .

proscriptus (łac.: zapisany) — skazany na banicję; tu M. lm proscripti .

z łanów żołnierzy pieszych dostarczyć — mowa o piechocie łanowej, wojsku zaciężnym narodowego autoramentu, złożonym z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

aeque — zarówno; bonum (łac.) — dobro, powodzenie, pożytek; tu B. lm bona : szczęście, korzyści.

malum (łac.) — zło, nieszczęście, bieda, wykroczenie; tu B. lm mala : nieszczęścia, grzechy.

niebezpieczeństwy — dziś popr. forma N. lm: niebezpieczeństwami.

ad omnes praerogativas (łac.) — do wszystkich przywilejów; do wszelkiego pierwszeństwa.

capax, capacis (łac.) — zdolny, zdatny; tu M lm capaces .

aequalis (łac.) — równy; tu M. lm aequales : równi.

beneficiorum (łac.) — urząd, przywilej, korzyść; tu B. lm beneficiorum : przywilejów, korzyści.

benemerendi in Republica (łac.) — zasłużonemu dla Rzeczypospolitej.

plebeiae conditionis (łac.) — stanu plebejskiego.

gaudo, gaudere (łac.) — cieszyć się; tu 3 os. lp cz.ter. gaudet : cieszy się.

punctum (łac.) — punkt.

siła (daw.) — dużo, wiele.

unanimitate (łac.) — jednogłośnie, jednomyślnie.

pluralitas (łac.) — większość.

veto (łac.) — nie pozwalam.

liberum veto (łac.) — wolne „nie pozwalam”; przywilej szlachecki, pozwalający jednemu posłowi zerwać obrady sejmu.

znosić się z kimś (daw.) — spotykać się, prowadzić z kimś układy.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

recedo, recedere (łac.) — wycofać się, odstąpić.

szerpentyna a. serpentyna (daw.) — krzywa szabla szlachecka, karabela.

jagody (daw.) — policzki.

siła (daw.) — dużo, wiele.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

mens, mentis (łac.) — rozum; tu B. lp mentem .

spostponować (z łac. postpono , postponere ) — obrazić, poniżyć.

żywić — tu: pozostawić przy życiu, darować życie.

kompasja (z łac. compassio, compassionis ) — współczucie.

zali (daw.) — czy, czyż.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

zdanie się — poddanie się.

persona (łac.) — osoba.

konfuzja (z łac. confusio : zmieszanie) — wstyd, obraza.

jaźwiec — borsuk.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

luctus (łac.) — żałoba.

racja fizyka — powiedzenie popularne w XIX w., oznaczające potwierdzenie czyjejś słuszności, często używane ironicznie.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

modestia (z łac.) — skromność, pokora.

kunktatorstwo (z łac.) — zwlekanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

wolentarz — ochotnik, żołnierz walczący w imię swoich przekonań i nie otrzymujący żołdu.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

assentior, assensus sum (łac.) — zgadzać się, przytakiwać, pochlebiać; tu: zgadzam się, nie przeczę.

kobuz — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.

instar (łac.) — nie mniej od; na kształt, na podobieństwo.

podwika (starop.) — kobieta.

exemplum (łac.) — na przykład.

procedernik (daw.) — człowiek, który musi własną pracą zarabiać na swoje utrzymanie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Trastia ich maty mordowała (z ukr. a. białorus.) — przekleństwo: żeby cholera ich mać wzięła.

requiem (łac.) — odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

suplikant (z łac. supplicans , supplicantis ) — proszący, błagający.

Kostka-Napierski, Aleksander Leon (ok. 1620-1651) — oficer polski, w okresie wojny trzydziestoletniej kapitan w służbie szwedzkiej, przywódca powstania chłopów podhalańskich, wywołanego najprawdopodobniej w porozumieniu z Bohdanem Chmielnickim. Oblegany w Czorsztynie, został wydany przez własnych żołnierzy i skazany na śmierć na palu.

koligat (z łac.) — krewny, spowinowacony.

Orest (mit. gr.) — Orestes, królewicz mykeński, aby pomścić śmierć ojca, Agamemnona, zabił swoją matkę, Klitajmestrę, za co był ścigany przez Erynie, boginie sprawiedliwości.