Henryk Sienkiewicz - Potop, tom drugi

Leonidas (zm. 480 p.n.e.) — król i wódz Sparty, jego straceńcza walka przeciw znacznie przeważającym siłom perskim w wąwozie Termopile uratowała grecką flotę i pozwoliła Grekom pokonać najeźdźcę w bitwach pod Salaminą i pod Platejami.

Temistokles (ok. 524–459 p.n.e.) — polityk i wódz ateński, twórca potęgi morskiej Aten, główny autor zwycięstwa Greków nad Persami pod Salaminą; skazany na banicję przez wrogów politycznych, zmarł na wygnaniu na dworze króla perskiego.

okrucieństwy — dziś popr. forma N. lm: okrucieństwami.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

restaurować (z łac.) — odbudować, przywrócić.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

karwasz — element zbroi, osłaniający przedramię i łokieć.

tentować (z łac.) — próbować.

zali (daw.) — czy, czyż.

rewokować (łac. revoco, revocare : odwołać) — nawrócić się.

kapuza (z łac. caput : głowa) — daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

świeccy senatorowie — w senacie Rzeczypospolitej zasiadali wysocy dostojnicy kościelni oraz senatorowie świeccy.

laudum (łac.) — wici, wezwanie pod broń; tu M. lm lauda .

chmielnicczyzna — powstanie Chmielnickiego; Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

Prut, Dniestr i Seret — rzeki na Podolu, w płd.-zach. części Ukrainy.

Boh, Siniucha — dziś ukr. Piwdennyj Boh , Syniucha ; rzeki w centralnej i płd. części Ukrainy.

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

Lwi Gród — Lwów.

orda (hist., z tur.) — tu: wojsko tatarskie.

Siedmiogród — księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578).

Rakoczy — Jerzy II Rakoczy, właśc. II. Rákóczi György (1621–1660), książę Siedmiogrodu, lennik Turcji w Mołdawii i Wołoszczyźnie. Protestant, sojusznik Szwedów w okresie potopu.

nuncjusz — wysłannik i swego rodzaju ambasador papieża.

deputacja — przedstawicielstwo, poselstwo.

duchowieństwo trzech obrządków — tj. obrządku rzymskokatolickiego, greckiego i ormiańskiego.

gunia — wierzchnie okrycie chłopskie.

Rakuszanin (daw.) — Austriak

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

hajduk — zbrojny służący, lokaj.

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki a. służący w stroju tureckim.

laufer (z niem.) — goniec, posłaniec.

chorągwie komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w.

stolic — Lwów był wówczas stolicą województwa ruskiego.

ziemia — tu: jednostka administracyjna większa od powiatu a mniejsza od województwa.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

ekscytować — tu: pobudzać do działania, ponaglać.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

konwisarz (z niem.) — rzemieślnik wytwarzający przedmioty z cyny i spiżu.

szychterz (daw., z niem.) — ślusarz.

płatnerz — rzemieślnik wykonujący elementy uzbrojenia (w średniowieczu zbroje płytowe, później broń białą).

kordybant — rzemieślnik wytwarzający wyroby z barwionej i wytłaczanej skóry koźlej.

miodowar — wytwórca napoju alkoholowego z miodu (por. piwowar).

masztalerz — starszy stajenny sprawujący nadzór nad służbą i końmi.

stalle — drewniane lub kamienne ławki ustawione w prezbiterium.

stallów — dziś popr. forma D.: stalli a. stall.

cyborium (z łac.) — tabernakulum, ozdobna puszka lub szafka do przechowywania komunikantów przy ołtarzu w czasie mszy.

Ecce Agnus Dei… (łac.) — oto Baranek Boży.

Inflanty (hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Czernihowskie — obszar w północnej części Ukrainy, nad rzeką Desną.

dobrodziejstwy — dziś popr. forma N. lm: dobrodziejstwami.

wolą — dziś popr. forma B. lp: wolę.

dla — tu: z powodu.

oraczów — dziś popr. forma D. lp: oraczy.

ponoszę — podwójne nawiązanie biblijne: do siedmiu lat tłustych i siedmiu lat chudych (sen faraona, zinterpretowany przez Józefa, a przepowiadający głód w Egipcie) oraz do plag zsyłanych na Egipt po to, by faraon pozwolił Żydom opuścić Egipt pod przewodnictwem Mojżesza.

wotum (z łac.) — ślubowanie, postanowienie.

roborować — umacniać, potwierdzać dokument.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — tu: majątek, dobra materialne.

buława (z tur.) — mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej, tu: urząd hetmana wielkiego litewskiego.

vaco, vacare (łac.) — być wolny, niezajętym; tu 3 os. lp cz.ter. vacat : jest wolna, nieobjęta.

sukurs (z łac.) — wsparcie, odsiecz.

siła (daw.) — dużo, wiele.

mizeria (z łac.) — bieda, nędza.

kompasja (z łac.) — współczucie.

służały (daw.) — zasłużony; taki, który długo służy.

attinet (łac.) — dotyczy.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .

potencja (z łac.) — moc, siła.

kondemnata — w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.

instar (łac.) — na wzór.

kierejka (daw.) — strój wierzchni tureckiego kroju, płaszcz podbity futrem.