Henryk Sienkiewicz - Potop, tom drugi

krotochwilny — żartowniś, dowcipny.

u księcia wojewody wileńskiego — u Janusza Radziwiłła herbu Trąby (1612–1655), hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Septentrionowie (z łac. septentrio , septentrionis : wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

kawalkatą — kawalkada, grupa jeźdźców.

inter regna (łac.) — w granicach królestwa.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

gardła unosić — ratować życie, uciekać.

siła (daw.) — dużo, wiele.

z ócz — dziś popr. forma D. lm: oczu.

werdo a. werda (daw., z niem. wer da : kto tu) — okrzyk strażników: kto idzie.

kulbaka — wysokie siodło.

język — tu: żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

imainować (z łac.) — wyobrażać sobie.

zali (daw.) — czy, czyż.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

góralów — dziś popr. forma D. lm: górali.

podejrzywać — dziś popr.: podejrzewać.

emulować (z łac.) — rywalizować.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

pyrć (reg.) — własc. perć, górska ścieżka, wydeptana przez kocice, używana przez owce i pasterzy.

uręczać — ręczyć, zaręczać, zapewniać.

przebierać się (daw.) — podróżować, przeprawiać się.

Ksenofont z Aten (ok. 430 p.n.e. – ok. 355 p.n.e.) — pisarz, historyk i żołnierz grecki, kronikarz wypraw wojennych.

siklawa (reg.) — wodospad.

któren — dziś popr.: który.

rapier — broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy) — piękny rasowy koń paradny.

gunia — sukmana góralska, sukienna kurtka z grubej wełny.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

siła (daw.) — wielu, dużo.

Warszycki, Stanisław herbu Abdank (1599–1681) — senator, wojewoda mazowiecki i sandomierski, kasztelan krakowski. Właściciel Dankowa, jedynej w Polsce ufortyfikowanej wsi.

staja — jednostka długości, licząca od 100 do 1000 m., nazywana też stajem albo stajaniem.

okryty — tu: umundurowany, uzbrojony.

ryngraf — szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

znak lekki — chorągiew lekkozbrojna.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zaciężny żołnierz kozacki.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy, mundur, często ze skóry łosia lub wołu.

poczet — orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach i w bitwach.

trabant a. drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

hajduk (z węg.) — zbrojny służący, lokaj.

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

węgrzynek — tu: żołnierz węgierski a. służący ubrany i uzbrojony po węgiersku.

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki a. służący w stroju tureckim.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

masztalerz — starszy stajenny mający w dworskich stajniach nadzór nad służbą i końmi.

masztalerzów — dziś popr. forma D. lm: masztalerzy.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

delia (starop.) — rodzaj płaszcza.

trzęsienie a. trzęsidło — zawieszka, wisior.

lubo (daw.) — chociaż.

stał się nawet od strasznego Janusza Radziwiłła zgubniejszym — mowa o tzw. rokoszu Lubomirskiego (1665–1666), wznieconym przez tego magnata politycznym i zbrojnym buncie szlachty przeciw dążeniom absolutystycznym Jana Kazimierza; konflikt zakończył się kompromisem: Lubomirski został wygnany, a król zrezygnował z wyznaczenia swojego następcy (tj. z elekcji vivente rege ); w 1668 r. Jan Kazimierz abdykował.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

samopał — prymitywna broń palna, używana w XVI i XVII w.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

restauracja (z łac.) — tu: odbudowa.

Vivat Joannes Casimirus rex (łac.) — niech żyje król Jan Kazimierz.

tarant (daw.) — koń maści białej w plamy.

następny (daw.) — następujący.

Sieczże Szwedów, siecz (…) Jeśliś dobry chłop. — pieśń tę, pt. „Przydumek panom Francuzom”, śpiewano pod Mątwami [w bitwie pod Mątwami (dziś dzielnica Inowrocławia) w 1666 r. rokoszanie Lubomirskiego pokonali wojska Jana Kazimierza; Red. WL]. [przypis autorski]

kredens (daw.) — tu: naczynia, zastawa stołowa.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

cekhauz (daw., z niem. das Zeughaus ) — zbrojownia, arsenał.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.

delirium — maligna, majaczenie.

kredencerz (daw.) — służący opiekujący się kredensem, tj. zastawą stołową, odpowiedzialny za podawanie do stołu.

małmazja — słodkie, aromatyczne czerwone wino, bardzo kosztowne, wyrabiane w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym, nazwane od miasta Malvasia na Peloponezie.

Kapitol — jedno ze wzgórz w Rzymie.

Ego ultimus (łac.) — ja ostatni.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

kufa — beczka.

okowita — mocna wódka lub nieoczyszczony spirytus.

siędę — dziś popr.: siądę.

rezolucja (z łac.) — tu: zdecydowanie, śmiałość.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .