Henryk Sienkiewicz - Potop, tom drugi

kolegiata — wyróżniony, ważny kościół, przy którym zbiera się rada duchownych, tzw. kapituła kolegiacka.

bursa — internat, dom dla studentów.

kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

królewiątko — tak określano szczególnie bogatych i wpływowych magnatów, dla podkreślenia, że są niewiele mniej potężni od króla.

lubo (daw.) — chociaż.

panienki francuskiej, która, lubo w innym zakochana — mowa o Marii Kazimierze d'Arquien (1641–1716), damie dworu królowej Marii Ludwiki Gonzagi, późniejszej królowej Marysieńce Sobieskiej. Jej pierwszym mężem, zgodnie z wolą jej opiekunki Marii Ludwiki, był właśnie Jan Zamoyski. Tym innym był oczywiście Jan Sobieski, z którym wzięła ślub potajemnie w miesiąc po śmierci Zamoyskiego.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

kontent (daw., z łac.) — zadowolony.

powiadał się zwyczajnym szlachcicem — tj. mówił, że jest zwykłym szlachcicem.

Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja z domu Zamoyska (1623–1672) — księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

grubianitatis (daw., neol. na wzór łac.) — grubiaństwo, nieokrzesanie, chamstwo.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

jeno (daw.) — tylko.

osiąść na koszu — zostać starą panną.

jeszcze w tej gruszce białe ziarnka być muszą — tj. jeszcze jest młoda, niedojrzała.

przed inkursją hultajską — tj. przed powstaniem kozackim 1648 r.

zali (daw.) — czy, czyż.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

panna na respekcie — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

klucz (daw.) — większy majątek ziemski, złożony z kilku wsi lub folwarków.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

siła (daw.) — dużo, wiele.

awizy — listy z informacją.

w czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: w czasach.

parol (z fr.) — słowo honoru.

afekt (z łac.) — uczucie.

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

wniki — wnyki, pułapka.

wnicznik — myśliwy.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

pro forma (łac.) — dla formy, tymczasowo; wstępnie.

niesubordynacja (z łac.) — nieposłuszeństwo.

familiant — szlachcic z bogatego i wpływowego rodu.

decorum, decori (łac.) — tu: przyzwoitość.

siła (daw.) — dużo, wiele; bardzo.

surowie — dziś popr.: surowo.

argumentum (łac.) — argument.

Kupido (mit. rzym.) — Kupidyn a. Amor, bożek miłości, odpowiednik gr. Erosa.

lata jeno ponoś niedobrane — Michał Korybut Wiśniowiecki miał w 1656 r. 16 lat, byłby zatem młodszy od Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej o ok. 9 lat.

partii godnej Wiśniowieckiego — Michał Korybut Wiśniowiecki, wstąpiwszy na tron polski, poślubił arcyksiężniczkę austriacką Eleonorę Habsburżankę (1653–1697).

primo (łac.) — po pierwsze.

secundo (łac.) — po drugie.

ubezpieczać się — tu: uważać się za bezpiecznego, lekceważyć niebezpieczeństwo.

parol (z fr.) — słowo honoru.

taki (reg.) — jednak.

łuby — kosze, bagaże.

grubian — dziś popr.: grubianin, tj. cham, nieokrzesany, nieuprzejmy.

pyśmo (ukr.) — list.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo; tu B. lm pericula : niebezpieczeństwa.

fatigo, fatigare (łac.) — męczyć, fatygować.

rajfurską funkcję — funkcję stręczyciela, ułatwiającego innym nierząd.

przezpieczniej (daw.) — bezpieczniej.

zali (daw.) — czy, czyż.

tenor (łac.) — treść, zawartość.

multyplikować (z łac.) — pomnożyć, zwiększyć.

traktować — tu: prowadzić układy.

ująć w kluby (daw.) — wziąć w ryzy, zdyscyplinować.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

rządny (daw.) — porządny, uczciwy, należyty.

auxilium (łac.) — pomoc, wsparcie; tu M. lm auxilia .

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

modestia (łac.) — skromność; tu: umiarkowanie, wstrzęmięźliwość.

strzelba (daw.) — broń palna.

pospolitak — żołnierz pospolitego ruszenia.

Hektor (mit. gr.) — bohater Iliady , najdzielniejszy wojownik trojański, wcielenie cnót rycerskich. Zginął z rąk Achillesa, który pomścił w ten sposób śmierć swojego przyjaciela Patroklosa.

wielka buława litewska — tu: tytuł hetmana wielkiego litewskiego; buława (z tur.) — mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej.

ekstraordynaryjny (daw., z łac.) — nadzwyczajny.

niechać (daw.) — odstąpić; por. zaniechać.

per nefas (łac.) — niegodziwie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

potwarz — oszczerstwo, hańba.

rozgartywać (reg.) — odrzucać, rozrzucać.

wojski — urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu.

kolki sparły — o chorobie żołądka, tu eufemistycznie o ciąży.

zali (daw.) — czy, czyż.

bisurmański (daw., pogard.) — muzułmański, dziki.

dyscyplina — krótki bicz z kilkoma rzemieniami, narzędzie kary.

confiteor (łac.) — wyznaję.

ćwik — zuch.

konfident (z łac., daw.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).

kondemnata — w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .

imainować sobie (z łac.) — wyobrażać sobie.

salwować (z łac.) — ratować.

parrycyda (z łac. parricida ) — ojcobójca, bratobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Kiszkowie — kresowy ród magnacki.

Hiperborejczycy (z gr.) — lud mieszkający na północy; autor określa tak Rosjan, w sposób zawoalowany ze względu na cenzurę carską.

Zołtareńko — własc. Iwan Zołotarenko (zm. 1655), hetman kozacki, stronnik Rosjan, szwagier Bohdana Chmielnickiego. Brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa.