Bolesław Prus - Lalka

raz po razu – dziś: raz po raz. [przypis edytorski]

fajfer – w dawnym wojsku muzyk przygrywający na piszczałce. [przypis redakcyjny]

wycior – szczotka do wycierania armaty po wystrzale. [przypis redakcyjny]

sztandary z trzema rzekami – wyrażenie niejasne; w dawnym herbie węgierskim znajdowały się trzy góry i cztery rzeki (Dunaj, Cisa, Sawa, Drawa). [przypis redakcyjny]

Vilagos – miejscowość w Siedmiogrodzie, gdzie wojska węgierskie pod dowództwem gen. Görgoya poddały się Paskiewiczowi (13 sierpnia 1849). [przypis redakcyjny]

Komorno – miasto i twierdza nad Dunajem, na pograniczu Słowaczyzny i Węgier. [przypis redakcyjny]

twierdza kapitulowała – Komorno poddało się 25 października 1849 r. [przypis redakcyjny]

Haynau, Juliusz Jakub (1786–1853) – feldmarszałek austriacki, który w r. 1849 z niezwykłym okrucieństwem zdławił powstanie węgierskie. [przypis redakcyjny]

Kossuth Ludwik (1802–1894) – polityk węgierski, wódz rewolucji węgierskiej 1848–1849 r. [przypis redakcyjny]

Eljen Magyar! (węg.) – niech żyją Węgry! [przypis redakcyjny]

zgniła gorączka – w ówczesnej terminologii lekarskiej gorączka, przy której „soki ciała psują się i gniją”. [przypis redakcyjny]

Sawa – prawy dopływ Dunaju. W tym czasie stanowiła granicę między posiadłościami austriackimi i tureckimi. [przypis redakcyjny]

Bóg się rodzi – moc truchleje – początek kolędy Franciszka Karpińskiego (1741–1825). [przypis redakcyjny]

Tomaszów Lubelski – miasteczko leżące na ówczesnej granicy między Królestwem a Galicją. [przypis redakcyjny]

W Zamościu bawiłem rok z czymś – w Zamościu było więzienie rosyjskie. [przypis redakcyjny]

patent oficerski – dyplom oficerski. [przypis redakcyjny]

bakuń – tytoń najlichszego gatunku. [przypis redakcyjny]

węgierskie dukaty – monety złote o wysokiej, gwarantowanej zawartości złota. [przypis redakcyjny]

Krasnystaw – miasto nad rzeką Wieprz, położone 53 km na południowy wschód od Lublina. [przypis redakcyjny]

Nim dojechaliśmy do bramy fortecznej… – do r. 1866 Zamość, jako twierdza, otoczony był murami. [przypis redakcyjny]

Fajsławice – wieś znajdująca się 17 km od Krasnegostawu. [przypis redakcyjny]

letka – gwar. lekka. [przypis edytorski]

nie pomieniałbym – nie zamieniłbym. [przypis edytorski]

dyliżans – powóz pocztowy. [przypis redakcyjny]

angielskie wagony – mowa o wagonach kolejowych. [przypis redakcyjny]

Kurów – miejscowość znajdująca się w pobliżu Puław. [przypis redakcyjny]

most łyżwowy – most tymczasowy, ustawiony na łyżwach (płaskie, podłużne czółna, pontony); istniał przy ul. Bednarskiej w latach 1829–1864, do czasu wybudowania mostu Kierbedzia. (Prus jest tu o tyle niedokładny, że Rzecki wraca do Warszawy w lutym, a most łyżwowy na zimę zwijano.) [przypis redakcyjny]

eter octowy – eter etylowy, bezbarwna ciecz o ostrym zapachu, szybko się ulatniająca. [przypis redakcyjny]

paszport – ówcześnie: dowód osobisty uprawniający do przejazdu z miejscowości do miejscowości. [przypis redakcyjny]

centnar – jednostka wagi, 50 kg. [przypis redakcyjny]

defraudacja – sprzeniewierzenie; także przemyt przez granicę. [przypis redakcyjny]

uważać – tu: zauważyć. [przypis edytorski]

złamał przysięgę rzeczypospolitej – złożoną przy wyborze na prezydenta, przez zamach stanu 2 grudnia 1851 roku. [przypis redakcyjny]

Ignaz!… Herr Jesas… Ignaz!… Wo bist du so lange gewesen, lieber Ignaz?… (niem.) – Ignacy!… Panie Jezu… Ignacy! Gdzie byłeś tak długo, drogi Ignacy?… [przypis redakcyjny]

Herr Jesas… Aber du hast noch keinen Kaffee getrunken?… (niem.) – Panie Jezu… Ale ty nie piłeś jeszcze kawy?… [przypis redakcyjny]

Du lieber Gott! Es ist ja schon zehn Uhr (niem.) – Boże kochany! Jest już przecież dziesiąta godzina. [przypis redakcyjny]

romantyk – w tekście powieści przeważnie w znaczeniu: idealista i marzyciel, powodujący się uczuciem. [przypis redakcyjny]

za czasów szwedzkich – tj. w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę (1655–1660). [przypis redakcyjny]

karbunkuł – czyrak mnogi, owrzodzenia występujące przy zakażeniach bakteryjnych, najczęściej gronkowcami. [przypis redakcyjny]

Jesas! Jesas… wie ist das schrecklich… (niem.) – Jezu! Jezu!… jakie to straszne… Ale powiedz mi, drogi Ignacy, więc po co ty właściwie poszedłeś na Węgry? [przypis redakcyjny]

der Kaffee war ja immer gut… (niem.) – kawa była przecież zawsze dobra i przy obiedzie najadał się do syta… Dlaczego więc to zrobił?… [przypis redakcyjny]

Merkwürdig (niem.) – osobliwe. [przypis redakcyjny]

Hödel strzelił do cesarza Wilhelma… – 11 maja 1878 anarchista Maks Hódel dokonał nieudanego zamachu na Wilhelma I (1797–1888; król pruski od 1861, cesarz niem. od 1871). [przypis redakcyjny]

ruskie tkaniny – rosyjskie, sprowadzane z Rosji. [przypis redakcyjny]

majoliki – wyroby z palonej gliny, pokryte emalią o metalicznym połysku. [przypis redakcyjny]

Łazienki – znany park warszawski w południowej części miasta, ulubione miejsce przechadzek. Nazwa pochodzi od pałacu z końca XVII wieku, przeznaczonego początkowo na łazienki. Pałac został całkowicie przebudowany w stylu klasycznym za czasów Stanisława Augusta. Wypalony przez Niemców po powstaniu warszawskim, został odrestaurowany i udostępniony zwiedzającym. [przypis redakcyjny]

wieści mocno pokojowe… – począwszy od 6 maja 1878 prasa warszawska przynosiła wiadomości o polepszeniu się sytuacji międzynarodowej. Rosja wobec niebezpieczeństwa wojny z Anglią i Austrią oraz neutralnego stanowiska Niemiec poszła na ustępstwa. W połowie maja wyjechał do Londynu ambasador rosyjski, hr. Szuwałow; 30 maja został zawarty w Londynie tajny układ, w którym Anglia zgadzała się na zmiany terytorialne na Bałkanach, ze znacznym jednak uszczupleniem granic zainteresowanych państw, zwłaszcza Bułgarii. Odpowiadało to także interesom Austrii. W sytuacji międzynarodowej nastąpiło odprężenie. [przypis redakcyjny]