Bolesław Prus - Lalka

Plewna – miejscowość w Bułgarii, u podnóża Bałkanów. Zdobycie Plewny przez wojska rosyjskie po czteromiesięcznym oblężeniu (wrzesień-grudzień 1877) było punktem zwrotnym w przebiegu wojny. [przypis redakcyjny]

fagas – pogardliwie: służący, tu przenośnie: lizus, służalec. [przypis redakcyjny]

ekscytować – niepokoić, naglić. [przypis redakcyjny]

pikieta – dawna nazwa placówki wystawianej w celu obserwowania nieprzyjaciela. [przypis redakcyjny]

w wojsku – mowa tu o wojsku Królestwa Kongresowego (1815–1831). [przypis redakcyjny]

Zasław – nazwa miejscowości fikcyjnej nie mającej nic wspólnego z rzeczywistym Zasławiem na Ukrainie. [przypis redakcyjny]

emigracja – mowa o wielkiej emigracji po powstaniu listopadowym (1331). [przypis redakcyjny]

Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka… – druga zwrotka wiersza Mickiewicza Do M… (Maryli Wereszczakówny) z r. 1822. U Mickiewicza dwa ostatnie wiersze brzmią: „Tak moja postać, im dalej ucieka, Tym grubszym kirem twą pamięć omroczy.”. [przypis redakcyjny]

Środkiem Alei – Alei Ujazdowskich. [przypis redakcyjny]

Belweder – pałac wśród parku w południowej części miasta na końcu Alei Ujazdowskich (nazwa „belweder” – z włoskiego „piękny widok”). W tym czasie Belweder należał do rosyjskich generał-gubernatorów. [przypis redakcyjny]

Ujazdowski plac znajdował się w południowej części miasta, obok Alei Ujazdowskich. Służył za miejsce wielkanocnych zabaw ludowych, wystaw rolniczych. W latach 1893–1896 powstał na jego miejscu Park Ujazdowski. [przypis redakcyjny]

Anglia, Austria, a nawet skołatana Turcja uzbrajały się na łeb, na szyję – w początkach maja 1878 nastąpiło dalsze zaognienie stosunków międzynarodowych. Prasa ówczesna donosiła znów o przygotowaniach wojennych i liczyła się z wystąpieniem Anglii i Austrii przeciw Rosji. [przypis redakcyjny]

warum hast du denn das getan? (niem.) – więc dlaczego to zrobiłeś? [przypis redakcyjny]

zdużać (gwar.) – dać radę, potrafić. [przypis redakcyjny]

w lutym roku 1848, kiedy Ludwik Napoleon już był w Paryżu – w lutym 1848 wybuchła w Paryżu rewolucja przeciw monarchii Ludwika Filipa. 25 lutego została ogłoszona republika. Ludwik Napoleon natychmiast przybył z Anglii do Paryża i został wybrany do Zgromadzenia Ustawodawczego. [przypis redakcyjny]

wyszwarcowany – uczerniony. [przypis redakcyjny]

śp. – skrót od: świętej pamięci; określenie osoby zmarłej. [przypis edytorski]

bateria – w ówczesnej armii 8 dział. [przypis redakcyjny]

humory – tu: substancje płynne w ciele ludzkim, limfa. [przypis redakcyjny]

gratyfikacja – dodatkowe wynagrodzenie. [przypis redakcyjny]

plac Grzybowski – plac w śródmiejskiej dzielnicy Warszawy. Dawniej było tu centrum handlowe. [przypis redakcyjny]

Miłosna – wieś i stacja kolejowa 18 km na południowy wschód od Warszawy. [przypis redakcyjny]

Wspólna podróż trwała niespodziewanie długo… – w r. 1848 około 4 tysięcy młodzieży przekradło się z Królestwa za granicę, początkowo w Poznańskie, później do Galicji, a stąd na Węgry, ażeby wziąć udział w walkach narodowowyzwoleńczych skierowanych przeciw zaborcom. Rzecki uczestniczy w powstaniu węgierskim przeciw Austrii (marzec 1848 – październik 1849). Brało w nim udział około 2 tys. Polaków, wśród nich generałowie: Bem, Dembiński, Wysocki. Powstanie zostało stłumione przez Austrię przy znacznej pomocy wojskowej cara Mikołaja I (130-tysięczna armia pod dowództwem Paskiewicza). Po kapitulacji wojsk węgierskich żołnierze polscy schronili się do Turcji, gdzie zostali internowani. W końcu r. 1850 pozwolono im się rozjechać. Część osiedliła się w Turcji, większość odpłynęła na zachód, do Anglii, a stąd do Stanów Zjednoczonych. Tylko nielicznym udało się powrócić do kraju. [przypis redakcyjny]

jeneralną – archaizm; dziś: generalną. [przypis edytorski]

fetować – uroczyście podejmować. [przypis redakcyjny]

huzar – żołnierz lekkiej jazdy węgierskiej. [przypis redakcyjny]

sztab korpuśny – sztab korpusu wojsk. [przypis edytorski]

furgon – kryty wóz ładowny. [przypis redakcyjny]

jaszczyk – dwukołowy wóz ze skrzynią do przewożenia. [przypis redakcyjny]

wiorsta – rosyjska miara długości, ok. 1067 m. [przypis redakcyjny]

schwyciłem karabin na tuj – na skróconą komendę: gotuj broń! [przypis redakcyjny]

sążeń – dawna miara długości równa 6 stopom (190 cm); sążeń warszawski liczył ok. 173 cm. [przypis redakcyjny]

odgryzać patrony – por. patron : ładunek do broni palnej, ówcześnie rurka papierowa napełniona prochem, zatkana na jednym końcu kulą, na drugim zalepiona. Przed nabiciem żołnierz odgryzał zalepiony koniec patronu, sypał proch w lufę na tzw. panewkę i wpychał za nim papier wraz z kulą, przybijając ją mocno za pomocą pręta zwanego stemplem. [przypis redakcyjny]

kurek – w strzelbie skałkowej, używanej jeszcze w pierwszej połowie XIX w., część zamka zaopatrzona w krzemień; za pociągnięciem cyngla krzesała iskry, które udzielały ognia prochowi rozsypanemu na panewce, a przezeń – nabojowi. [przypis redakcyjny]

wiorsta – używana w Rosji miara długości, równa ok. 1070 metrom, dzieliła się na 500 sążni. [przypis edytorski]

Herr Gott! (niem.) – Panie Boże! [przypis redakcyjny]

Bem Józef (1797–1850) – generał polski, uczestnik powstania listopadowego, w latach 1848–1849 wsławił się jako komendant obrony rewolucyjnego Wiednia, a następnie wojsk węgierskich w Siedmiogrodzie, gdzie zwycięsko walczył z Austriakami. W sierpniu 1849 r. był naczelnym wodzem armii węgierskiej; po klęsce powstania wstąpił do armii tureckiej. [przypis redakcyjny]

zdemontowana – tu: uszkodzona. [przypis redakcyjny]

płazować – uderzać płaską (tępą) stroną szabli. [przypis redakcyjny]

ordynaryjny – zwyczajny, pospolity. [przypis redakcyjny]