Bolesław Prus - Lalka

Nowy Zjazd biegł od Placu Zamkowego do żelaznego mostu na Wiśle i tworzył rodzaj wiaduktu na arkadach, w połączeniu z nasypem ziemnym (wiadukt Pancera). Nowy Zjazd był bardzo ruchliwym punktem Warszawy ze wzglądu na most (Kierbedzia) łączący Warszawę z Pragą. Tędy przechodzi obecnie Trasa W-Z i Most Śląsko-Dąbrowski. [przypis redakcyjny]

Czerski Jan (1845–1892) – przyrodnik i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię, badał tam faunę i pokłady węgla. [przypis redakcyjny]

Czekanowski Aleksander (1830–1876) – geograf i geolog, zesłany w r. 1863 na Syberię. [przypis redakcyjny]

Dybowski Benedykt (1833–1930) – uczony polski, zesłany w r. 1864 na Syberię, badał tamtejszą przyrodę, antropologię i języki ludów syberyjskich. [przypis redakcyjny]

słychać szelest duchów wracających ku zachodowi – prawdopodobnie reminiscencja epizodu w Anhellim (1838) Juliusza Słowackiego, kiedy dusza bohatera, wywołana przez Szamana, pragnie powrócić do ojczyzny. [przypis redakcyjny]

dyplom – tu: dokument stwierdzający pochodzenie szlacheckie. [przypis redakcyjny]

wojna wschodnia – wojna rosyjsko-turecka. [przypis redakcyjny]

rs – skrót: rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]

studia etnograficzne – zainteresowania Szumana zbliżają się raczej do antropologii. [przypis redakcyjny]

departamenty – tu: w znaczeniu części. [przypis redakcyjny]

Sit tibi terra levis (łac.) – niech ci ziemia lekką będzie. [przypis redakcyjny]

transporta – dziś: transporty, towary do przewiezienia. [przypis redakcyjny]

Kolej Wiedeńska – linia kolejowa Warszawa—Skierniewice—Koluszki—Piotrków—Częstochowa—Dąbrowa Górnicza na Kraków i Wiedeń, najdawniejsza w Królestwie Kongresowym, zbudowana w latach 1838–1848. [przypis redakcyjny]

Skierniewice – miasto powiatowe i węzeł kolejowy, 66 km na południowy zachód od Warszawy. [przypis redakcyjny]

mórg – miara powierzchni: mórg polski – ok. 55 arów. [przypis redakcyjny]

człowiek krzepi się mówiący – dawna forma imiesłowowa; dziś: człowiek krzepi się mówiąc. [przypis edytorski]

pud – rosyjska jednostka wagi, ok. 16 kg. [przypis redakcyjny]

ulica Żelazna – w zachodniej części Warszawy (w czasie wojny poważnie zniszczona). [przypis redakcyjny]

kilkumorgowa – od: morga, miara powierzchni ziemi, wynosząca 0,56 ha. [przypis edytorski]

Powązki – w północno–zachodniej części Warszawy; dzielnica cmentarzy (największy i najstarszy z nich – cmentarz katolicki, założony w 1791). W latach 1877–1881 śmiertelność wynosiła w Warszawie 36,8%; a po wybudowaniu wodociągów i kanalizacji spadła do 19,5%. [przypis redakcyjny]

Mohikanie – wymarłe plemię Indian w Ameryce Północnej. [przypis redakcyjny]

Saska Kępa – nazwą tą oznaczano wówczas naturalną wyspę na Wiśle, obejmującą wtedy część dzisiejszej Pragi i Grochowa; północna jej część znajdowała się naprzeciw Powiśla. Saska Kępa została później podzielona, najpierw na dwie części (przy budowie Mostu Poniatowskiego w latach 1904–1913), a następnie na trzy – po usypaniu Alei Waszyngtona w 1935 r. Dziś nazwą tą określa się dzielnicę nadwiślańską leżącą na południe od Mostu Poniatowskiego. [przypis redakcyjny]

berlinka – duża łódź żaglowa z pomostem przykrywającym przewożony ładunek. [przypis redakcyjny]

ulica Oboźna – ulica w śródmieściu Warszawy, w czasie wojny zupełnie zniszczona, obecnie odbudowana. [przypis redakcyjny]

szpicruta – giętki pręt, zazwyczaj obciągnięty skórą, używany przy jeździe konnej. [przypis redakcyjny]

odeszlij – dziś: odeślij. [przypis edytorski]

krok kontredansowy – kontredans: taniec zbiorowy z różnymi figurami. [przypis redakcyjny]

półimperiał – dawna moneta rosyjska wartości 5 rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]

poszedł w stronę kościoła – mowa o kościele św. Józefa (Karmelitów) na Krakowskim Przedmieściu. Wśród wielu cennych rzeźb kościelnych znajduje się tam m.in. Chrystus w grobie dłuta Oskara Sosnowskiego (1810–1886). Kościół Karmelitów ocalał w całości, a wnętrze jego zgodne jest nadal z opisem Prusa. [przypis redakcyjny]

papierowe czasy – okres dewaluacji pieniędzy papierowych, drukowanych w nadmiarze przez rząd rosyjski w czasie wojny z Turcją. [przypis redakcyjny]

bankocetle – banknoty. [przypis redakcyjny]

imperiał – dawna złota moneta rosyjska wartości dziesięciu rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]

delegowany – z Towarzystwa Dobroczynności do udziału w kweście. [przypis redakcyjny]

„Łucja z Lamermooru” (1835) – opera Donizettiego (1797–1848). [przypis redakcyjny]

Błogosławieni cisi… Błogosławieni smutni… – słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-5). [przypis redakcyjny]

czterdziestówka – moneta 20–kopiejkowa (40 groszy). [przypis redakcyjny]

Kto z was jest bez grzechu… – słowa Chrystusa do faryzeuszów oskarżających jawnogrzesznicę (J 7:7). [przypis redakcyjny]

Maria Magdalena – postać pokutującej grzesznicy z Ewangelii. [przypis redakcyjny]

Błogosławieni, którzy łakną sprawiedliwości… Błogosławieni, którzy płaczą… – słowa Chrystusa z Ośmiu błogosławieństw (Mt 5:4-6). [przypis redakcyjny]

Pośle Syn Człowieczy anioły swoje… – parafraza dwóch wersetów Ewangelii św. Mateusza, XIII, 40–41. [przypis redakcyjny]

magdalenki – siostry zakonu żeńskiego św. Magdaleny, które prowadziły domy poprawcze dla upadłych dziewcząt; niekiedy tak nazywano wychowanki tych domów. W Warszawie miały swą siedzibę przy ul. Żytniej (od r. 1862). [przypis redakcyjny]

szwajcar – odźwierny, portier. [przypis redakcyjny]

kontramarkarnia – szatnia. [przypis redakcyjny]

parweniusz – pogardliwie: dorobkiewicz-prostak, wzbogacony człowiek z „nizin” społecznych. [przypis redakcyjny]