Пятро Васючэнка - Жылі-былі паны Кубліцкі ды Заблоцкі

— Гм... — бурчыць пан Заблоцкі. — Можна было б і ўзяць... Але чаму, пане так дорага?

— Добра, саступлю, — здаецца прадавец. — Бярыце два грошы — і конь ваш!

— Вучыся, пане Кубліцкі, пакуль я жывы, як трэба цану збіваць! — шэпча пан Заблоцкі. — Лічы, задарма ўзялі каня! — Яно-то добра, — кажа пан Кубліцкі, — але ж дзе той конь? Можа, яго й няма зусім, таго каня?

— Ды ёсць, ёсць конь!.. — спяшаецца паведаміць прадавец. — Я яго каля рэчкі пакінуў.

— Пасвіцца?

— Ды не, загарае...

І праўда, ляжыць на беразе рэчкі конь, падстаўляючы сонцу то бок, то спіну, то пуза — напраўду загарае!

— О, гэта напраўду шляхецкая парода! — хваліць каня пан Заблоцкі.

— Вось і добра! — ззяе ад шчасця прадавец. — Вось вам, панове, два грошы, вось вам конскі пашпарт, вось вам конскі радавод, вось вам конскі партрэт, вось вам конь, вунь там, пад мостам, брычка. Каня зваць Гарцук. Дзякуй за пакупку! Тавар дыхтоўны, абмену не падлягае!

З гэтымі словамі прадавец нема рагоча і некуды знікае. Мусібыць, скрозь зямлю правальваецца. Такая ў Смургонях у прадаўцоў нядобрая звычка — скрозь зямлю правальвацца. Толькі дзірка ў зямлі застаецца, а з дзіркі серны дым курэе. Паны падыходзяць да дзіркі, нюхаюць, чхаюць, крывяцца. — Бач, загрукацеў, — кажа нарэшце пан Заблоцкі. — Нават барышу не выпіў. Ну, нічога, затое конь нам застаецца. І яшчэ два грошы да яго. І брычка. І пашпарт. І радавод. І конскі партрэт.

Пан Кубліцкі тымчасам уважліва прыглядаецца да Гарцука й няўпэўнена кажа: — Худаваты нейкі...

— Нічога, — аптымістычна кажа пан Заблоцкі, — затое загарэлы...

— Дый худаваты — не тое слова! Худы, як драбіны! І скабы тырчаць так, што вось-вось праз скуру вызірнуць! — Нічога, — глыбакадумна будзе адказваць пан Заблоцкі, — затое парода ёсць. І партрэт. І пашпарт. І радавод шляхецкі. У каня вочы — нібы два васілёчкі. І ён задуменна глядзіць гэтымі вачыма на паноў, калі яны хочуць яго ў брычку запрэгчы. Як быццам хоча спытаць: што гэта вы, панове, робіце? Каго гэта вы хочаце запрэгчы? Мяне, дрыкганта з фіялетавымі вачыма? Ды як вам не сорамна, панове? І ў паноў ад няёмкасці сапраўды рукі апускаюцца. А праўда, каго яны хацелі ў брычку запрэгчы? Такую істоту высакародную?

— Яго не можна запрагаць, кажа пан Заблоцкі. — Хай ідзе не запрэжаны.

Але й тут нявыкрутка! Конь не хоча падымацца з зямлі, колькі яго паны не панукваюць. Не хоча, дый усё тут! Яны яго спрабуюць пад пахі ўзяць, пад пуза — нічога не атрымліваецца. Конскія ногі адразу раз'язджаюцца. А сам Гарцук, як і раней, глядзіць на іх здзіўленымі, валошкавымі, поўнымі тугі вачыма, як быццам хоча запытацца: вы што, панове? Дзе гэта вы бачылі, каб такі высакародны конь дахаты пешкі дабіраўся?

— Нічога не паробіш, — рашуча кажа пан Заблоцкі. — Такой высакароднай скаціне нельга пешкі хадзіць. Давядзецца яго ў брычцы дахаты везці.

— А хто ж яго ў той брычцы павязе?

— Яшчэ аднаго каня трэба купіць.

— Апамятайся, пане! Дзе ж набрацца грошай на яшчэ аднаго каня?

— То давядзецца самім у брычку ўпрагацца!

Хочаш не хочаш — але мусяць паны ўдвох у брычку ўпрагацца ды везці каня дахаты. Вакол брычкі тоўпіцца людства, хто смяецца, хто плюецца, а хто й дзівіцца: якія вочы ў каня прыгожыя! Які конь загарэлы! І віншуюць паноў з выгоднай пакупкай. А паны стомленыя, але ўсцешаныя, дастаўляюць дарагі тавар дахаты.

Ад гэтага часу ў маёнтку паноў Кубліцкага ды Заблоцкага робіцца на аднаго шляхціца больш. Вядома, такога пародзістага каня не пакінеш ні на надворку, ні ў стайні. Пагатоў, стайні ў паноў аніякай няма. То Гарцук жыве ў лепшым пакоі ды спіць на лепшым ды найбольш трывалым ложку.

А на сцяне поруч з партрэтамі панскіх продкаў з'яўляюцца конскія партрэты. Абліччы спадара Канякі, спадара Жарабякі, спадара Клышаногага, спадара Сіўкі, спадара Буркі, спадара Куртатага, спадара Кульгайлы,спадара Сухарэбрага дый спадарыні Белакапытавай. Адным словам, прадстаўлена ўся конская радзіна — дзяды, прадзеды, бабкі, прабабкі. Добра яшчэ, што конь з ежай асабліва не вымышляе, а харчуецца тым, што й паны. Усё чыста топча: салату з рэпы, поліўку з рэпы, беф-строганаў з рэпы, марожаную рэпу дый ад рэпнае кавы не адмаўляецца.

Улюбёны занятак Гарцука — праменад. Штовечара паны Кубліцкі ды Заблоцкі запрагаюцца ў брычку ды вывозяць пана Гарцука на прагулянку. Уся наваколіца глядзіць на гэтыя дзівосы, і паны надта ўсцешаныя: ні ў кога няма такога ганаровага каня!

Час ад часу Гарцук выбіраецца з брычкі, каб крыху размяць свае шляхетныя маслы. Паходзіць па мурагу, валошку панюхае, у лесе абабак з'есць — і назад сядае, у брычку. Неяк падчас прагулянкі сустракаецца панам незвычайны вершнік: у жалезных нагавіцах, жалезнай сарочцы, жалезных ботах і з жалезнай дзідай. Лыцар, адным словам. А едзе ён на маладзенькай вараненькай кабылцы, палахлівай ды стрункай. Глядзіць вараненькая кабылка на Гарцука ды па-свойму, па-конску ўсміхаецца, выскаліўшы беленькія, што цукар, зубкі. Гарцук ад нечаканасці прымружвае вочы, а калі зноў адплюшчвае іх — усё, няма ані лыцара, ані кабылкі вараненькай. Толькі воблака пылу далёка наперадзе курыцца. Як іржане тут Гарцук, як нацягне лейцы, пускаючы сваіх конікаў у галоп! Беглі, беглі паны, боты стапталі, засапліся — але дзе ты іх дагоніш! Сумны-сумны вярнуўся Гарцук у хату і з тае пары есці адмовіўся. Нічога ў зяпу не бярэ — ні салату з рэпы, ні поліўку з рэпы, ні беф-строганаў з рэпы, ні марожаную рэпу дый ад рэпнае кавы храпу адварочвае. І праменад яму стаўся нямілы — адно вызірае з брычкі й глядзіць у далеч поўнымі слёз валошкавымі вачыма. Нават у лесе абабка не падбярэ. Што рабіць? Захварэў конь.