Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Тактыка не змянілася, так робяць са мною й цяпер. І цяпер ходзяць да людзей і рознае на мяне выдумоўваюць, падобнае было і ў лагеры. І тут, і там мала гэтаму верылі.

Было розна, але ў лагеры мяне даволі слухалі. У нас ладзілі канцэрты вельмі харошыя: балеты, мантажы з операў, эстраду. Аднойчы запрапанавалі даць нешта ўкраінскае, думалі што, але адна з масквічак так непрыгожа выразілася аб менейцэннасці беларусоў і ўкраінцаў, што нас заела. Канцэрт гатовы, але на яго ніхто не йдзе! Сцэна пустая, брыгады не рухаюцца з месца... На гэта трэба было толькі сказаць: «Калі так, дзяўчаткі, дык нам там не месца...» Гэта была цудоўная з’яднанасць, нават прыдуркі не йшлі... Пасля давалі і ўкраінскія нумары: песні, нешта з «Запарожца за Дунаем» [209] «Запарожац за Дунаем» — першая ўкраінская опера (паст. у 1863 г.), яе аўтар — кампазітар С. Гулак-Артымоўскі. і, здаецца, нават «Шэльменку».

Нашую брыгаду назначылі ў воінскую часць. Там мы нешта вычышчалі, наводзілі парадкі, а малодшых дзяўчат узялі мыць салдацкую сталовую. Звычайна туды йшлі неахвотна, хіба што на двары была сцюжа. Дзяўчаткі выбеглі нейкія неспакойныя, вочы ім аж блішчалі, і адразу пачалі шаптаць нам, што чулі па радыё — захварэў Сталін. Наша групка — украінкі, я й дзяўчаты з Прыбалтыкі — так і збегліся, не ведалі, як стрымаць сваю радасць. «Кровоизлияние в мозг». Божа, Божа, ці хоць добра памятаю? Гэта ж, здаецца, смяртэльна, няўжо канец здзекам, няўжо пачуў нас Бог? Кубаткіна пачала заводзіць, другія дурніцы — крывіцца, а мы ажылі! Падышла да мяне Афанасьева, стукач ад’яўлены, і кажа: «Он был гений, как вы находите?» І што тут сказаць, ану ж яшчэ ажыве, нехрыст... Кажу: «Ёсць розныя геніі, светлыя ёсць і чорныя, гэты быў найчарнейшы...» Ідзем у зону, а йдзецца лёгка, надзея малюе ўжо волю, сына, мужа і ўсё чалавечае. У зоне марафонскім бегам у санчасць да першае лекаркі: «Ці выжываюць з кроваізліяння?» Амаль не!!! Божа мой, знача, «кат всех времен» ужо не ўстане. Свята для нас, о, як жа добра, што нелюдзю няма ратунку. Кубаткіна ў чамадане з рэчамі хавала яго партрэт, якіх навалам было ва ўсіх газетах. Дастала яго й плача. Няшчасны, бедны ліцамер, які звучыў усе самыя хітрыя ходы, каб выжыць, хоць мёртвы не ўстане. «Кінь к чорту яго, — кажам, — ён ужо не страшны...» Яна смяецца, пачынае верыць у тое, у што ёй, Кубаткінай, паверыць трудна...

І вось яго няма. Недзе хаваюць у Маскве, а нам загадалі на працы стаяць і маўчаць хвіліну. Цяжка выстаяць, цяжка маўчаць, калі Бог адчыніў справядлівасць. Паглядаем на канваірскія морды, пасмейваемся, што ж сіроткі без свайго «тата», вам не сорам за ўсё?.. Нас яшчэ пусцяць не хутка, але вецер павеяў цяплейшы, ад аднаго факту той смерці людзям стала дыхаць лягчэй.

Мяне часта выклікалі, то пытаюць, напрыклад, ці Наталля Арсеннева камсамолка, ці ведаю Клімовіча і т.п. Вось пакінулі ў зоне, знача, зноў нечага хочуць, чаго цяпер? Выклікаюць з абеду да опера. Уваходжу, сядзіць невысокі сціплы чалавек у ваенным і кажа: «Сядзьце, у мяне справа да вас. Я так шкадаваў вас, што пакінуў, каб хоць дзень адпачылі». Выглядае, што не лжэ. Уваходзіць опер і як зараве: «Устаць, чаму не ўстаеце, калі я ўваходжу!» — «Я прыехала, лепш сказаць — вы мяне прывалаклі сюды з Еўропы, а там жанчыны, нават зняволеныя, перад мужчынамі не ўстаюць». Мяне трасе, а малы чалавечак у ваенным лапоча: «I ў нас культурна, і ў нас вельмі культурна...» Пытаўся, здаецца, пра Калошу, і ўсё лагодна, ніякай грубасці. Там ужо недзе пачынаўся новы хрушчоўскі дух, але ўсё гэта яшчэ вельмі абманчывае, верыць тут ніколі й нікому нельга. Людскасці тут не было й не будзе, тут хітрасць. Пасля зноў прыехаў нейкі рыжы «таварышч», я так і не пыталася, хто ён. Гэты пытаўся, ці я паспела палюбіць савецкіх людзей? «Якіх? — пытаю. — Прасветава?» Яму сказалі, хто Прасветаў. Гэты «дазволіў» пісаць мне — толькі не пра кірку, не пра лапату, проста пра «любоў» да савецкае родзіны... О іронія, о жах... «Вам блішчаць яшчэ вочы», — кажа той рыжы. О так, яны мне будуць век гэтак блішчэць нянавісцю й помстай на адзін успамін аб такіх дыпламатах. Я яму нагаварыла, што ён аж пазапісваў. Кубаткіну й Радзіонаву ён адпусціў у Маскву. Мне толькі парадзіў карыстацца бібліятэкаю, тады калі не было ў мяне акуляраў і нават найменшай надзеі на іх. Не ведаю, хто быў гэты чалавек, але я мела ўражанне, што яны нарэшце сцямілі, што сяджу дарма. І яшчэ адно я зразумела, што калі пытаецца, нехрыст, ці я паспела палюбіць савецкіх людзей, знача, мяне згэтуль не пусцяць... Я даўно выйшла б з лагеру, калі б гэта было ў Еўропе нават камуністычнай, там была нейкая логіка ў людзей, законы й паслядоўнасць, тут Сталін і мера пачуццяў да яго вырашалі людскія лёсы. Не, гэта было ніяк не для мяне. Мая мілая сяброўка Галіна Уолэс, жонка некага з амерыканскага пасольства, прасіла мяне: «А ты хоць маўчы й пабачыш — будзе табе лепей, прашу, не высказвайся». Калі нейкі канваір, якога мы празвалі за нялюдскасць Гітлерам, здзекаваўся нада мной, кажучы: «Вось графіня...» — дык Галіна падыходзіла да мяне й сама высказвалася на ўвесьь голас: «Да, он прав, всё же ты среди них выделяешься...» Навучылася яна рабіць печы, што давала ёй магчымасць быць у зоне, як-ніяк — цяплей.