Тарас Шаўчэнка - Мастак. Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі (зборнік)

Многавяковае самабытнае гістарычнае і культурнае жыццё Украіны, яе барацьба за свабоду ігнараваліся. Пры гэтым звярталіся, у прыватнасці, да хітрага маніпулявання этнонімамі «Украіна» і «Маларосія». І «дзяржаўнікі», і славянафілы не прымалі слоў «украінец» і «Украіна» як саманазвы прадстаўніка народа і назвы краіны, таму адмаўлялі і народ, і тую краіну ва ўласнай якасці.

Гэта не былі нявінныя лінгвістычныя практыкаванні, лексічныя адрозненні – гэта было прынцыповае пытанне, асабліва для Шаўчэнкі, паколькі і яго намаганнямі слова «Украіна» аднаўлялася і канчаткова сцвярджалася як саманазва народа і зямлі (у той час як разнамасныя ўкраінафобы дружна высмейвалі гэтую саманазву ці скажалі яе значэнне). Па славянафільскай жа тэрміналогіі стаяла ўхілістасць і няшчырасць усёй іх пазіцыі адносна Украіны: велікадушна пахвальваючы «паўднёвае племя рускага народа», яны фактычна адмаўлялі яму ў праве на ўласнае нацыянальна-палітычнае і культурнае развіццё (і нават на ўласнае імя!), што асабліва выявілася ў канцы 50-х гадоў і стала адной з галоўных прычын канчатковага разрыву Шаўчэнкі са славянафіламі.

У мікалаеўскую эпоху, калі адным з найважнейшых догматаў унутранай палітыкі была абвешчана так званая «народнасць», нараджаецца, па сутнасці, ідэалогія, якая пазней аформілася ў дзяржаўна падтрымліваны рускі нацыяналізм. Для Украіны гэты «перыяд» абярнуўся ўзмацненнем нацыянальнага прыгнёту і русіфікацыі, паліцэйскай падазронасцю да «ўкраінафільства», новымі перашкодамі на шляху развіцця ўкраінскай літаратуры. Уласна, мікалаеўская палітыка «нацыянальнасці» была гістарычным звяном паміж палітыкай Кацярыны ІІ, якая ставіла сваёй мэтай «выкараніць» ва ўкраінцаў і іншых народаў імперыі «розніцу» і «развратное мнение, по коему почитают себя народом, от здешнего отличным» (а галоўнае – «легчайшими способами привести к тому, чтоб оне обрусели и перестали бы глядеть, как волки в лесу» [13] Соловьев С. М. История России с древнейших времен / Изд. товарищества «Общественная польза». – СПб., 1895. – Кн. 6. – Т. 26. – С. 30. ), – і палітыкай трох апошніх расійскіх манархаў з іх няспыннай барацьбой супраць партыкулярызму, месніцтва, сепаратызму і мазепінства, як называўся ўсялякі ўкраінскі рух.

У гісторыі падаўлення царызмам украінскіх рухаў выкрыццё і разгром Кірыла-Мяфодзіеўскага брацтва – адна з найважнейшых падзей, з найаддаленымі наступствамі. Была спынена хваля нацыянальнага адраджэння, што абяцала стаць высокай і магутнай. Была ў зародку прыдушана, пакарана і рассеяна маладая таленавітая нацыянальная інтэлігенцыя і на дзесяцігоддзі затрымана яе фарміраванне ў далейшым.

Шаўчэнка «сочинял стихи на малороссийском языке самого возмутительного содержания, – пісаў у сваіх вывадах Мікалаю І шэф жандармаў, начальнік ІІІ аддзялення граф А. Ф. Арлоў. – В них он выражал плач о мнимом порабощении и бедствиях Украины, то возглашал о славе гетманского правления и прежней вольнице козачества, то с невероятной дерзостью изливал клеветы и желчь на особ императорского дома (…) Шевченко приобрел между друзьями своими славу знаменитого малороссийского писателя, а потому стихи его вдвойне вредны и опасны. С любимыми стихами в Малороссии могли посеяться и впоследствии укорениться мысли о мнимом блаженстве времен гетьманщины, о счастии возвратить эти времена и о возможности Украйне существовать в виде отдельного государства». [14] Кирило-Мефодіївське товариство: у 3 т. – К., 1990. – Т. 1. – С. 67.

Як вядома, следства не даказала членства Шаўчэнкі ў КірылаМяфодзіеўскім брацтве. Але арэол яго паэзіі асвятляў і дзейнасць братоў, і само імя брацтва, а таксама павялічваў яго небяспечнасць у вачах урада.

5 красавіка 1847 года Шаўчэнка быў арыштаваны. Знаходзячыся ў каземаце ІІІ аддзялення, паміж допытамі, паэт напісаў 13 вершаў, якія пасля аб’яднаў назвай «В казематі». 30 мая кірыла-мефодзіеўцам абвясцілі прысуд. На рашэнні ІІІ аддзялення, якое тычылася Шаўчэнкі, Мікалай І уласнаручна вывеў: «Под строжайший надзор и с запрещением писать и рисовать». Паэт быў адпраўлены ў Арэнбург. Там і пачалася ссылка ўкраінскага генія. Гэта была не дзесяцігадовая палітычная эміграцыя, як, скажам, у Гюго, а салдацкая катарга.

Казарма, бязводная прыкаспійская пустыня, салдацкая муштра і эпізадычныя запісы алоўкам употай: паколькі ж – забарона пісаць і маляваць, адчуванне поўнай забытасці, цяжкія пакуты душы ад немагчымасці абудзіць заснулую, здавалася, радзіму. Не, не параўнаць Шаўчэнкавую катаргу ні з выгнанніцтвам Гюго, ні са ссылкай Авідзія, хоць і тое і другое таксама трагедыя. То-бок: іх не выпадае не параўноўваць, але з гэтага параўнання, нікому не ў папрок, відаць, наколькі цяжэй быў лёс украінскага паэта, і шмат у чым менавіта таму, што ён быў украінскі паэт і караўся не толькі за сябе, а і за свой народ, за «віну» свайго народа перад чужой імперыяй. Адсюль і большы драматызм яго выгнанніцкай, катаржанскай паэзіі, разчэйшы боль і глыбейшы адчай і нараканні на лёс, на няпамятлівасць грамадства, на няўдзячнасць Украіны, і сумнеў у ёй, і вера ў яе: немагчымасць не жыць ёю.