Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі - Год беларуса - Вершы. Вершав. апавяданні. Публіцыстыка

…Апавядаў ён не раз дзіва
Часам смешна, часам шчасліва,
Шмат чаго помніў, многа знаў
I вельмі не любіў паноў.
Бывала, так стары гавора:
Дзеткі, яшчэ, мусіць, не скора
Надойдзе гэтакі вось час,
Што блісне сонейка для нас.
Бо хоць яно й цяпер яснее
I у пагоду ёмка грэе
Ды ярка свеціць вось ізноў,
Але тыкеля… для паноў!
А мужык бедны у цямноце,
Карэлы, ў мазалях і ў поце,
Пакоран, баязліў і ціх,
Гаруе век свой на другіх.
Ніхто б таму і не дзівіўся,
Каб жа хоць труд яго цаніўся
I уважаўся хоць крыху,
Не было б, можа, і граху.
Але не мае шмат павагі
Наш брат ад шэрае сярмягі.
Крыўдзяць і кпяць з яго усе,
А ён усё гэта знясе.
На мужыка прыскеліць вока
I пазірае ізвысока
Духоўнік, пан, чыноўнік, жыд,
Хоць з яго працы будзе сыт.
Наслухацца можна і скора,
Што яно пра цябе гавора —
Пані або панок другі,
Не варт мужыцкае нагі.
Не раз яно цябе намуча,
I за гарэлую анучу
Цябе не лічыць яшчэ ён,—
А ты цярпі, будзеш спасён!
Няхай жа нашаму мужчыне
Быць трапіцца ў паноў ў гасціне,
Ну, дык магу смела сказаць,
Што будзе после праклінаць.
Бо там смяюцца з нашай мовы
Пустыя гэтыя галовы.
Выкпяць яны цябе капой,
Бо ў іх парадак ідзе свой.
Нярэдка там вось пачуць можна
Такое званне: «Bydło dwonożne»,
«Labity cham» i «Ciesny łob»,
Ці то зноў: «Chłopka» або «Chłop».
I знойдуць на цябе прычыну:
To за адзежку, то за міну,
Не гэтак стаў, то не там сеў,
То зашмат піў, замнога еў.
I як бы там ты ні стараўся
Ды драбней маку рассыпаўся
Ці быў, нібы трава, ціхі —
Не ўгодзіш пэўне ні крыхі.
I ў кожнай справе, ў кожным дзеле,
Ці то ў хароме, ці ў касцеле,
Гдзе толькі можа шляхціц, там
Утыкае спрытна слова «хам».
А не адна краля такая,
Што пад цыцкой кудзелю мае,
Намазаўшы парадна твар,
У рэчы дарагі тавар,
I зубы чужыя у роце,
Дзмецца, як жаба на балоце,
Або як вош так акурат,—
Аббрэша з галавы да пят…

Вось после бурнай жніўнай пары
Верасень хмурны, як дзед стары,
3 торбаю поўнай да нас ідзець.
Малыя пеўні ўжо сталі пець.
Замільгацелі, як не былі,
I адляцелі ў вырай буслы.
Гусі ў грамадах цягнуць з двароў
Шнурам і ў стадах да выганоў.
А як кастрычнік спадзе на нос,
Бывае зранку ужо мароз.
Зямліца-маці, будзь ёй хвала,
Сваё багацце ёй аддала.
Ужо гола поле, зняты пасеў,
Не звоніць болей вясёлы спеў.
Пташкі замоўклі, і гай заглох,
Лісце пажоўкла па дзераўцох.
Як бы спадманкам лета ўцякло.
Неба туманам завалакло,
Як цераз сіта, сыпле рунец —
Вясна забыта, лету канец.
Дзянькі пагодны прайшлі усе,
Вецер халодны лісце нясе,
Трусіць, зрывае, гоніць удаль
Ды завывае — наводзіць жаль.
Перазвінелі косы, сярпы,
А загудзелі ў гумнах цапы,
Падаюць слаўна, аж звініць ток.
Зробяць нам спраўна новы хлябок!

Раз так неяк на кірмашы
Восенню, мой братка,
Дзве сышліся бабы нашы —
Дачушка і матка.
Матка зараз усё знаці
Хоча як быць мае…
Ну, вядома, так як маці —
У дачкі пытае.
«А мая ж ты, — кажа, — кветка,
Як табе жывецца?
Ці не надта з мужам кепска?
Мо часамі б’ецца?»
«А матуля ж мая родна,
Лепш бы я сядзела —
Так мне замужам нягодна,
Так мне надаела…
Мой мужык, табе прызнацца,
Сыты ці галодны,
Усё яго трэба баяцца,
Гэткі ўжо нягодны!
А няхай сам Бог бароне!
Кажу без абману:
Я спякла яму сягоння
Піражок румяны,
Мяккі, жоўты, як той кажа,
Спечаны дарэчы.
А ён, гад, як ім засмажа
Проста мне у плечы!..
А няхай яго нячысты
Да сну ускалыша! —
Я ўжо думала, ўсе чыста
Косці мне пакрыша!..»

Вясна хароша для паэта,
Ці, як там кажуць, — песняра.
Для хлебароба будзе гэта
Несамавітая пара.
Часамі хлеба ні крупінкі,
Ані ўламаць, ані уліць,
А тут яшчэ і для скацінкі,
Бывае, трэба прыкупіць.
Хаця красуюць кветкі густа,
Пяе пяўцоў крылаты хор,
Але… сумна, калі ў клеці пуста
Ды у гумне свісціць віхор!
Бо салаўя не кормяць песні,
Як ёсць прымоўка гэтка, знай,
I думай ты сабе, хоць трэсні,
Але ўсім есці падавай.
Хоць гэтага не скажа кожын,
Знаць гэта толькі бедаку,
Што як жывот твой, брат, парожан
Тады і песні па баку.
Вось тут і маеце прычыну,
Ды, як гавораць, і «кручок»,
Што ані бэзу, ні язміну
Ніяк не ўкрышыш у гаршчок!
Наш брат тады зусім спакоен,
I весялосць яго бярэць,
Калі яго равеснік повен —
Тады ж ён можа і запець.
Вясковец мае тады свята
I можа сабе адпачыць,
Як восень паспее багата
Яго пладамі адарыць.
Як ён нажне багата хлеба
Ды пачне бульбачку капаць,
Усё ачысціць як патрэба —
Ніву, гарод і сенажаць.
Тады наш брат свінчо падкорміць,
Наробіць круп, мукі — тады
Усіх памёршых ён прыпомніць,
Жывых пакліча на Дзяды [10] Дзяды — дзень памяці продкаў, які беларусы адзначаюць восенню, 1 лістапада (у адрозненне ад вясенняй Радаўніцы, якая прыходзіцца на другі аўторак пасля Вялікадня). .