Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

Алда зур бурыч – татар телен саклау һәм үстерү бурычы торган хәзерге чорда, уйлап-нитеп тормыйча, телебезгә бөтенләй кирәксезгә рус теленнән йөзләрчә сүзләр кертү дөрес эш түгел, әлбәттә.

Кайбер газеталарда, киң кулланылышта, шул исәптән тәрҗемә материалларында, татар сүзләре була торып та, рус сүзләреннән (араларында интернациональ сүзләр дә очрый) файдалану хәлләрен күреп гаҗәпләнергә туры килә. Урынсыз рус сүзләрен куллану күренеше район газеталарында аеруча күп. Мисалларга мөрәҗәгать итик:

Казан шәһәрендәге йортның бер долясы сатыла («Т. я.») (дөресе – бер өлеше сатыла).

Ульяновка урта мәктәбендә «Нинди профессия сайларга» дигән темага кичә үткәрелде («К. т.») (дөресе – нинди һөнәр сайларга).

«Балкыш»ның бер номерын аерым мәктәпкә багышлау яхшы нәрсә («Т.») (дөресе – бер санын).

Җитештерү сфераларында эшләүче коллективлар («Т. х.») (дөресе – җитештерү өлкәсендә яки тармакларында).

Низамов дигән кеше шул моментта гына геройлык күрсәтте («Ә. т.») (дөресе – шул чагында гына батырлык күрсәтте).

Сыерларның югары продуктлылыгы нәкъ менә шушы периодка бәйле («Т. х.») (дөресе – шушы чорга).

Суган салып төнәтелгән аракыны сөзеп әбәд алдыннан унар тамчы эчү («Ш. К.») (дөресе – төшке аш алдыннан).

Радик Ильясович бәрәңге плантацияләрен эшкәртү юллары белән таныштырды («Нок.») (дөресе – бәрәңге басуларын).

Жнейка өстерәп урып йөргәннәрем бүген дә исемдә («Т. я.») (дөресе – урдыргыч өстерәп).

Андый төзелешләргә зур специалистлар да килде («В. Т.») (дөресе – белгечләр дә килде).

Экология катастрофасы («В.Т.») (дөресе – экология һәлакәте).

Ай саен 5 миллион сумлык продукция реализацияләнә («Т. х.») (дөресе – продукция сатыла).

Занятиеләрдә техник средстволар файдаланыла («Т.») (дөресе – дәресләрдә техник чаралардан файдаланыла).

…академиясе белән «Сарат» лесничествосы арасында килешү төзелә («Т.») (дөресе – «Сарат» урман хуҗалыгы).

Шуны да учётка алырга кирәк иде («Ә. т.») (дөресе – исәпкә алырга).

Азыкларны эффектлы файдалану («Ә. х.») (дөресе – нәтиҗәле файдалану).

Илдус абый үз эшенең мастеры булып чыкты («Т. х.») (дөресе – үз эшенең остасы).

Шулай ук ул мәктәптә математика кружогы алып бара («К. т.») (дөресе – математика түгәрәге).

Владимир Путин кытай кухнясын бик ярата икән (кухня сүзе бу текстта ашлар мәгънәсендә кулланылган, шуңа күрә кытай ашлары дияргә мөмкин иде).

Сәбәп – заманнар авырлыгы, средстволарның җитмәве («Т.») (дөресе – акчаның җитмәве).

Бәйрәмдә почта работниклары да актив катнашты («К. т.») (дөресе – почта хезмәткәрләре).

Бер тел сүзенә икенче телдәге тәңгәллекне тексттагы сүз сөрешен исәпкә алып кына билгеләргә кирәк дигән принцип – алынма сүзләр мәсьәләсен хәл итү өчен дә бик әһәмиятле шарт. Бу шартның үтәлмәве мәгълүмат чаралары теленә дә зыян китерә:

Көн тәртибен тупас бозулар буенча да тәнкыйть замечаниеләре яңгырады («Т.»). Бу җөмләдәге тәнкыйть замечаниеләре – критические замечаниянең ярымкалькасы. Һәм ул – уңышсыз әйтелмә. Журналист аны тәнкыйть сүзләре дип алса, әйләнмә татарча килеп чыккан булыр иде. Ләкин сүзлектә замечаниенең сүз дигән тәңгәллеге булмаганлыктан, ул алай эшләмәгән һәм ялгышкан. Бу очракта замечание сүзен шулай ук гадәти булмаган (сүзлектә күрсәтелмәгән) җитешсезлек сүзе белән бирү дә максатка ярашлы булыр иде: Әйтелгән замечаниене бер ай эчендә бетерергә (дөресе – әйтелгән җитешсезлекләрне).

Рус телендәге изделие сүзенә тәңгәллек табу җиңел түгел, чөнки ул киң мәгънәле сүз, һәм аңа сүзлекләрдә дә тиешле тәңгәллек күрсәтелмәгән (эшләнмә сүзе уңышлы түгел). Ләкин бу – мәсьәләне хәл итеп булмый икән дигән сүз түгел, аның мәгънәсен төрле текстта төрле чаралар белән белдерергә мөмкин:

Хуҗалык изделиеләренә аерым тукталып үтәргә кирәк («Йолд.») (дөресе – хуҗалык әйберләренә яки (контекстка карап) товарларына).

Икмәк-булка изделиеләре пешерү («В. Т.»). Бу очракта изделие сүзен тәрҗемә итүнең бөтенләй кирәге юк: икмәк пешерү генә дияргә була.

Бу исә төп нагрузка «Дон»нарга төшә дигән сүз («Б. х.»). Бу очракта төп эш «Дон»нарга төшә дисәң, туган тел дә бозылмас, мәгънә дә тулы бирелер иде.

Нәкъ менә шушы самооблажение акчасына урманнар төзекләндерелә («Т.») (дөресе – халык үз теләге белән биргән акчага).

Гадәттәгечә, иң күп аварияләр исерек хәлдәге водительләр гаебе буенча була («Ә. х.») (дөресе – бәрелешүләр шофёрлар гаебе белән була).

Административ бинасы бу көннәрдә тагын бер вывеска белән бизәлде («Нок.») (дөресе – бинасына… язу эленде).