Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

Умарта кортлары семьялары сатам («Т. я.») (дөресе – бал кортлары сатам).

Монда китерелгән мисаллар гына да кайбер каләм ияләренең сүзгә бик талымсыз икәнлеген ачык күрсәтә. Рус сүзләрен урынсыз куллану радио-телевидение тапшыруларында катнашкан кешеләр телендә тагын да күбрәк. Хәер, чыгыш ясаучы, интервью бирүче кешенең сөйләмен тикшереп, төзәтеп бетерү мөмкин түгел. Шулай да аларны дөрес сөйләргә алдан әзерләп куярга иде.

Соңгы берничә елда матбугатта рус алынмаларының һәм халыкара сүзләрнең чыганак телдәгечә әйтелеш һәм язылыш нормаларын үзгәртергә омтылу – «татарчалаштыру» тенденциясе хөкем сөрә. Мисаллар:

Милләтләрне, укмаштырып, бер сәвит халкына әверелдерергә маташтылар («В. Т.») (совет халкына кирәк).

Бик салкын иде. Калын пәлтә, олтанлы итек кидем («Т. я.»). Укымышлы татарлар инде күптәннән пальто диләр.

Сыер итеннән кәтлит («М. җ.») (кәтлит – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – котлет).

Биредә кәнфитләр җитештерелә (конфетлар кирәк).

Керәчен лампасы кулланучылар… (керосин кирәк).

Анда җәгърафия, хисап, япон теле кебек дәресләр бирелгән («Т. я.»). (Ничә буын татар география дип сөйләшеп килә, аны бозып әйтүдән ни файда?!)

Быел нимес телен өйрәнә («М. җ.») (нимес – гади сөйләм сүзе, әдәби норма – немец).

Россия халкы картая. Болай барса, 2015 елда ук пенсия реформасы тупыйкка юлыгачак («В. Т.») (әдәби норма – тупик).

Газета сүзен бер журналист – газета дип, икенчесе – гәзит дип, өченчесе гәҗит дип яза. Рәсми кабул ителгәне – газета.

Үктәбер инкыйлабы карак малайлар тудыра («М. җ.») (октябрь кирәк).

Узган елда тауар әйләнеше 100 миллион доллардан артып китте («Т. х.») (товар кирәк).

Тупыллар яктылыкны томалый (дөресе – топольләр).

Ә бу исемлекнең башында, әлбәттә, күренекле галим, фәйләсүф һәм дин эшлеклесе Шиһабетдин Мәрҗани тора («М. җ.») (дөресе – философ).

Шәйморза крәстиән хуҗалыгына җитәкчелек иткән («Т. я.») (әдәби норма – крестьян).

КДУ профессоры Җ. Сөләйманов та татар теленең кампитрда эшләү өчен яраклы икәнлеген исбат итте («М. җ.») (компьютерда кирәк).

Скрипка сүзен – эскрипкә дип, шкафны – ышкаф, рекламаны – реклам, репликаны – реплик, афишаны афиш дип язарга һәм әйтергә тәкъдим итүче кешеләр дә бар.

Татар телендә күренекле тел галимнәребез тарафыннан алынма сүзләрнең әдәби телдә кулланылуына карата төптән уйланылган әһәмиятле принциплар, кагыйдәләр эшләнгән. Аларның берсе шуннан гыйбарәт: узган гасырның 20–30 нчы елларына кадәр кабул ителгән рус сүзләре һәм интернационализмнар сөйләм телендә үзләштерелгәнчә әйтелә һәм языла (эскәтер, камыт, буразна, өстәл һ. б.), телебезгә соңгырак чорда кергәннәре исә, нигездә, чыганак телдәге әйтелеш һәм язылыш формаларында кулланыла. Бу принцип телебездә күп дистә еллар буена сакланып килде, һәм аны ясалма рәвештә үзгәртергә омтылу хәзерге чорның хосусиятенә туры килми.

Хикмәт шунда: икетеллелек шартларында республикабызда яшәүчеләр уртак сүзләрнең татарча әйтелешен һәм язылышын махсус үзгәртү, шул рәвешле рус һәм татар телләрендәге гомуми лексика арасында ясалма рәвештә аерма китереп чыгару практика өчен дә, телләрне өйрәнү һәм алардан файдалану өчен дә уңайсызлык, тотрыксызлык китереп чыгарыр иде. Шуңа күрә телебез лексикасында реформа үткәрергә маташуның кирәге юк.

Шушы фикергә таянып гамәл кылганда, телебездә күптән үзләштерелгән кайбер топонимика исемнәрен үзгәртергә яки аларны искергән исемнәр белән алмаштырырга омтылыш та бүгенге көн табигатен чагылдырмый һәм халык мәнфәгатенә туры килми. Бу шулай ук телнең бердәм нормаларын бозуга китерә һәм сөйләмебездә башбаштаклык тудыра. Мисалларга мөрәҗәгать итик:

Хәзер Россияне берәүләр – Русия дип, икенчеләр Рәсәй дип яза һәм сөйли, кайбер газеталар Азов диңгезен – Азак диңгезе, Европаны – Аурупа дип, Германияне – Алмания, Венгрияне – Маҗарстан, Пакистанны – Пакыстан, Пакъстан, Грузияне – Гөрҗестан, Палестинаны – Фәләстыйн, Ижевскины – Ижау, Ярославльне – Ярослау, Саратовны – Сарытау, Бакуны – Бакы, Ульяновскины – Ульян, Астраханьны – Әчтерхан, Свердловскины Свердлау дип язалар. Алайга китсә, бәлки, Азияне дә Асия дип йөртә башларгадыр? Иске татар әдәбиятында шулай аталган бит ул! Телдәге прогресс ул (ул булырга тиеш бит!) искегә кайтудан гына гыйбарәт түгел!

Кыскасы, татар телендәге рус алынмаларының һәм интернационализмнарның, шулай ук топонимика исемнәренең орфоэпик һәм орфографик үзләштерелү, кулланылу мәсьәләсендә ул сүзләрнең чыганак телләрендәге формаларыннан минималь аерма, ягъни ике телдәге уртак (гомуми) сүзләрнең максималь якынлыгы принцибы гамәлдә булырга тиеш.