Анатоль Астапенка - Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Такі дваісты падыход да пытання аб фармавання нацый будем называць прымардыяльна-мадэрнісцкай дыхатаміяй. Так як аснова нацыі ёсць этнас, то прымардыяльна-мадырністская дыхатамія істотная ў нашым разуменні этнаса.

Вучоныя, якія лічаць нацыі сучаснай з’явай, аргументуюць гэта надыходам асаблівых падзей у гісторыі, якія з’яўляюцца рашаючымі ў лёсе пэўнага народа. Такой падзеяй была, напрыклад, французская рэвалюцыя ХVIII стагоддзя. Але такімі падзеямі могуць быць і падзеі, якія на першы погляд здаюцца далёкімі ад сацыяльных узаемаадносін. Да такіх падзей адносіцца вынаходства друкарскага станка, утварэнне англіканскай царквы ў Англіі, індустрыяльная рэвалюцыя. Да апошняга фактара, напрыклад, прывязвае сваю канцэпцыю нацый Э. Гелнер. Аргументацыя фактара друкарскага станка выкладзена Б. Андэрсенам ў 1983 г. Ён звязвае момант узнікнення нацый з заняпадам рэлігіі, з неабходнасцю запоўніць нечым вакуум бездухоўнасці ў тыя часы. І такім фактарам з’явілася вынаходства друкарскага станка, які запоўніў пустату безрэлігійнасці, даў уяўную рэальнасць, стварыў умовы для задавальнення галоўных псіхалагічных патрэб чалавека. Такім новым, секулярным грамадствам людзей стала нацыя.

Можна па рознаму ставіцца да ролі друкарскага станка ў фармаванні нацый, але відавочна тое, што калі ён і не замяніў рэлігію, то стварыў ёй вялікую канкурэнцыю. З нашага пункту гледжання фармаванне нацый звязана не з упадкам рэлігіі, а з уступленнем чалавецтва ў новую эпоху, якая, з аднаго боку, характарызуецца індустрыялізацыяй, у тым ліку вынаходствам друкарскага станка, а з другога — надае новы імпульс менавіта рэлігійныму светапогляду, моц якога яскрава бачная ў наш час.

Мадэрнісцкую тэорыю развівалі таксама Ганс Кон, Руперт Эмерсон, Лі Грынфельд і іншыя. Ва ўсіх гэтых даследваннях адзначым важную акалічнасць: усе яны побач з праблемай нацый аддаюць вялікую ўвагу нацыяналізму, які знаходзіцца ў непасрэднай сувязі з нацыяй, а на думку некаторых даследчыкаў нават стварае нацыю (Гелнер).

Прыхільнікі «вечнай», прымардыяльнай канцэпцыі нацый адстойваюць тэорыю паходжання нацый як натуральную сацыяльную сувязь людзей і не звязваюць непасрэдна нацыю з нацыяналізмам. Прымардыяльная пазіцыя істотная ў адносінах да суб’екта: з’яўляецца ён соцыябіялагічным, ці толькі сацыяльным. Адзін з творцаў гэта тэорыі П’ер Ван дэр Берг6 абірае сацыябіялагічную канцэпцыю і лічыць этнічнасць пашырэннем радства. Этнічныя групы ўзнікаюць як вынік пашырэння прынцыпаў генетычна абіральнай сямейнасці. Пашыраныя сем’і праз стан прамежкавых суперсямей перарастаюць у этнічны супольнасці.

Вырашэнне прымардыяльна-мадэрністскай дыхатаміі задача не простая, бо абодва падыходы маюць сваю моцную аргументацыю і кожны з іх мае рацыю ў пэўных гістарычных прыкладах. Арыгінальны падыход прапанаваў Энтані Сміт7. Яго цэнтральная думка ў тым, што карані этнічнасці былі прадастаўлены ўжо ў «прад-сучасны» час і грунтуюцца на міфах, помніках, сімвалах і на памерах этніі (ethnie), якія адрозніваюць іх ад іншых сацыяльных груп. Выключна з таго факта, што этнія існуе ўжо ў прадсучасны час, аналіз Э. Сміта выяўляе ўздзеянне гэтага факта на фізіягноміку сучасных нацый і фармуе нацыяналізм, па якому нацыі з’яўляюцца сучаснымі, але іх этнічныя карані з’яўляюцца прад-сучаснымі. Гэтыя аргументы абмяжоўваюць спробы сучасных палітычных эліт спрасціць працэсы нацыянальнага фармавання.

Даследуючы працэс утварэння нацый былой Югаславіі, В. Ракіц прыходзіць да высновы, што і прымардыяльны і мадэрнісцкі падыходы не выключаюць адзін аднаго, а правільнасць іх выбару задача будучай універсальнай тэорыі.

На нашую думку, разгледжаная дыхатамія не складае істотна процілеглых пунктаў гледжання на адну і тую ж праблему. Абедзве канцыпцыі — і прымардыяльная і мадэрнісцкая — маюць права на існаваннне. Яны тычацца проста адначаснага праяўлення розных з’яў, ці розных часоў праяўлення адной з’явы, і узаемна адна адну дапаўняюць. Аднак, што тычыцца канкрэтнага сучаснага азначэння нацыі, то яму больш уласцівыя і сучасныя падыходы да ўтварэння нацый, а гэта значыць мадэрнісцкая канцэпцыя нацыі.

Глыбока і шматбакова даследваў праблему этнасу гісторык, географ і этнограф Леў Гумілёў. Дзеля таго каб каб пазбегнуць неадназначнасцей у трактоўцы тэрмінаў, Л. Гумілёў з самага пачатку фармулюе свой падыход. «Народ, народнасць, нацыя, племя, радавы саюз — усе гэтыя паняцці абазначаюцца ў этналогіі тэрмінам этнас. Умовіцца аб значэнні любога тэрміна лёгка, але гэта мала што дае, хіба толькі зыходную пазіцыю для даследвання».