Таццяна Шамякіна - Міфалогія і літаратура

Гэта была ідэалогія, якая імкнулася да спасціжэння таямніц прыроды шляхам аб’яднання эзатарычных вучэнняў Усходу і Захаду. Скарына, як паказаў Агіевіч, «пасля пранікнення ў таямніцу мудрасці і ведаў не здолеў адмовіцца ад спакусы перадаць іх „людзям рускім паспалытым“. Галоўным чынам гэта адбілася ў сімволіцы яго гравюраў і ў літаратурнай творчасці — акравершах, у якіх вялікі філосаф дэманстраваў, знаменаваў, сімвалізаваў свае чалавечую еднасць з Богам і адначасова выяўляў (але зашыфравана) сваю творчую індывідуальнасць. Глыбока ўспрыняўшы р энесансны светапогляд, у тым ліку, эзатэрычную традыцыю, Скарына творча перапрацаваў яго ў накірунку ўсходнеславянскага менталітэту, выкарыстаўшы родную мову як сродак трансляцыі нацыянальных культурных каштоўнасцей, а таксама універсальныя па сваёй сутнасці сімвалы для перадачы архетыпічнага зместу».

Другі вялікі беларускі геній эпохі Адраджэння — Мікола Гусоўскі— усё ж больш мастак, чым філосаф. Але, як і Скарына, ён увасабляў новы тып асобы, адзначаны свецкасцю, сілаю волі, разнастайнасцю інтарэсаў і імкненняў, наватарскай творчасцю.

Мастацтва эпохі Адраджэння, назіраць, спасцігаць якое мог Гусоўскі, асноўвалася на дакладным падражанні прыродзе, падняўшыся да неверагоднага тэхнічнага майстэрства ў рэалістычнай перадачы натуры. Эпоха кватрачэнта, падчас росквіту якой (а яна сама — росквіт Рэнесансу) Гусоўскі якраз знаходзіўся ў Італіі, — «гэта аналіз, пошукі, знаходкі, гэта свежасць, сіла, але часта яшчэ наіўнае, юнацкае светаадчуванне». Менавіта такое ўражанне пакідае і паэма М. Гусоўскага «Песня пра зубра».

У сваіх поглядах Гусоўскі асноўваўся на эмпірычна-апісальным і лагічна-вербальным метадзе Арыстоцеля, які працягваў панаваць у навуковых установах Еўропы. Прынамсі гэты метад найбольш і адпавядаў мастацкім задачам Гусоўскага.

Сын збяднелага баярына-паляўнічага, Гусоўскі, як піша Ул. Калеснік, фарміраваўся ў асяроддзі, «у якім трывала жылі патрыярхальныя традыцыі і прадаўнія павер’і, прыкметы, нават асобныя „прафесійныя“ прымхі… Мікола Гусоўскі засвоіў загадкавы свет паляўнічых міфаў, прыкмет і павер’яў і напоўніў імі аўтарскія адступленні паэмы». Паэма прасякнута любоўю да роднага краю — лясоў, што і сёння складаюць асноўнае багацце Беларусі, да жывёльнага свету, разнастайнасць якога Гусоўскі яскрава паказаў у паэме. «Ён спазнаў буйныя норавы паўнаводных рэк, слухаў сказы лясных волатаў-дубоў, загартоўваўся ў пагонях за зверам».

Мастацкая вобразнасць паэмы ў перакладзе Ул. Шатона, найбольш блізкім да арыгіналу, засноўваецца, на нашу думку, на архетыпе жывой зямлі — Маці-Зямлі. Напрыклад, зубр «памірае ад ран, поячы кроўю зямлю», «гэты лясны перапеў будзіць аж сэрца зямлі», «кроўю снягі накармі, глеба тлусцее няхай», «сочыцца, толіць зямлю кроў седака і каня», «многа б нявіннай крыві там паглынула зямля». Характар метафар сведчыць аб праяўленні ў іх надзвычай архаічнай ідэі пра ахвяраванні Зямлі, якія ляжалі ў аснове ўсіх старажытных містэрый. Падставай для такіх ахвярапрынашэнняў была вера ў тое, што жывое (а зямля, бясспрэчна, жывая) можа нарадзіць толькі ад жывога, «напіўшыся крыві», як у Гусоўскага. Ахвярапрынашэнні неабходны для перыядычнага абнаўлення Космасу. Ідэя ахверавання са старажытных міфалагічных сістэм перайшла ў хрысціянства. «Закон Ахвяры ляжыць у аснове ўсіх сусветных сістэм і на ім пабудаваны ўвесь Космас. Ён — у самім корані эвалюцыі і толькі ён робіць эвалюцыю зразумелай… У хрысціянстве тая ж ідэя заключана ў выразе: „Агнец, закланны ад стварэння Свету“; словы гэтыя не могуць мець іншага значэння, як толькі тое, што свет не можа ўзнікнуць, пакуль Бог не прынёс ахвяру. Гэта ахвярапрынашэнне азначае абмежаванне Сябе для таго, каб праявіцца».

Праз ахвярапрынашэнне быка, які сімвалізаваў Неба, як бы злучаліся Неба і Зямля. І зусім невыпадкова ў канцы твора М. Гусоўскі звяртаецца да Божай Маці, якая прыняла на сябе функцыі архаічнай Багіні Зямлі: «Бог цябе выбраў калісь, шкадуючы лёс чалавечы, // Нібы свяціла падняў, каб ратавала другіх».

Такім чынам, Гусоўскі працягвае лінію, якая ідзе ад апокрыфа «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах». Але гэта архетып. Між тым Гусоўскі і свядома звяртаецца да народных павер’яў, паданняў, адзначаючы: «Дзіваў нагледзеўся шмат, па нашай зямлі пахадзіўшы». Менавіта міфалагізацыя пушчы, згадванне пра аднавокага 200-гадовага зубра, пра жорсткі метад выпрабавання ведзьмаў, пра глушца, мяса якога дабратворна дзейнічае на розум, стварае ўражанне дзівоснасці лясістай краіны. Прычым лес у Гусоўскага выступае як бы ў трох іпастасях: лес прыроданавуковы (у духу часу) з надзвычай праўдзівымі апіса ннямі і навуковымі здагадкамі (зубр «мо, вось на поўначы быў перад патопам яшчэ»); лес язычніцкі, поўны чараў і дзіваў; і лес, так бы мовіць, хрысціянскі, маючы на ўвазе пазіцыю самога аўтара, шчырага верніка, які лічыць, што «трэба лясам аддаваць перавагу заўсёды». Паэма прасякнута ідэяй пакланення прыродзе, усяму сусвету як ідэалу гармоніі, але ў той жа час тут вялікае месца надаецца тэме змагання за веру Хрыстову.