Мікола Шкялёнак - Беларусь і суседзі

У асобе Льва Сапегі Вялікае Князьства страціла апошняга абаронцу сваіх правоў, а беларускі народ — абаронцу свае культуры, мовы і нацыянальнасьці. Пасьля сьмерці Сапегі аканчальны заняпад палітычнага і культурнага жыцьця Беларусі збліжаўся шыбкімі крокамі, і ўжо ў 1697 г. зьявілася соймавая пастанова, касаваўшая правы беларускае мовы, як мовы ўрадавае і загадаваўшая земскаму пісару ўсе акты пісаць па-польску. Не падлягае сумліву, што факт гэты стаўся-бы значна раней, калі-б ня было Сапегі.

Дзеяльнасьць Сапегі не ўратавала Вялікага Князьства і беларускае культуры ад пазьнейшага заняпаду. Тлумачыцца гэта тымі вялікімі супярэчнасьцямі ўнутранага жыцьця Вялікага Князьства, каторых навет Сапезе, паміма задзіўляючых высілкаў з яго боку, не ўдалося зьнішчыць. I ўсё-ж такі эпоха Сапегі астанецца назаўсёды ў гісторыі беларускага народу і яго культуры залатой парой, а магутная постаць Вялікага Канцлера будзе ўсьцяж яскравым доказам вялікіх творчых сілаў, укрытых у беларускім народзе.

Леў Сапега застанецца назаўсёды для ўдзячных патомкаў узорам мудрага палітыка і дыплёматы ды гарачага патрыёты, прыкладам запраўднае справядлівасьці, несфальшаванае толеранцыі і высокае эдукаванасьці.

Галоўныя крыніцы:

Sсгірtоrеs rеrum роlоnісarum.Тоmus VIII: Агсhivum Domu Radziwiііуw. Krakуw, 1885 г.

Ластоўскі В. «Гісторыя Беларускае (Крыўскае) Кнігі», Коўна, 1926 г.

Т. Czacki: «O Litewskich i Polskich Prawach». Warszawa, 1800-1801 r.

Ksi кga pami№tkowa ku uczczeniu czterechsetletniej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego, pod redakcj№ doktora Stefana Ehrenkreutza, Wilno 1935, «Rozprawy Wydziaіu III Towarzystwa Przyjaciуі Nauk w Wilnie», TomVIII, str. 362.

Як паказывае сам назоў і кароткая прадмова рэдакцыі, кніга гэта была распачата яшчэ ў 1929 г. з прычыны прыпадаўшых у ім 400-тых угодкаў I Літоўскага Статуту. Няспрыяючыя абставіны перашкодзілі выдаць яе раней як у сёлётнім годзе і ў разьмеры меншым, чымся намерана. У кнізе зьмешчаны працы выдатных польскіх гісторыкаў i праўнікаў. Працы прысьвечаныя аналізе I Літоўскага Статуту невялікія і разглядаюць паасобныя праўныя інстытуцыі Статуту. Гэтак праф. Фр. Боссоўскі разглядае квэстыю ўлады бацькоў пазбаўляць дзяцей спадчыны ў прыпадках цяжкай з іхняга боку зьнявагі, Кароль Кораны i разглядае некаторыя пастановы Статуту ў галіне права каральнага, Рафал Таўбеншляг разглядае квэстыю позву ў I i II Статутах i ўрэшце Станіслаў Пташыцкі ў двух артыкулах закранае ўжо III Літоўскі Статут («Pierwsze wydanie trzeciego Statutu i jego przerуbki» i «Konfederacja Warszawska 1573 r. w trzecim Statucie Litewskim»).

Вялікшае значэньне маюць i падрабязьней распрацаваны артыкулы на тэмы гістарычныя. З ix трэба перадусім адцеміць працу Яна Aдамуса пад наз. «Paсstwo Litewskiew latach 1386—1398». Аўтар разглядае тут праблему інкорпорацыі гістарычнае Літвы да Польшчы на аснове акту Крэўскае вуніі. Дзеля таго, што ў гэтым годзе прыпадае юбілей Крэўскае вуніі, праца Я. Адамуса ёсьць асабліва актуальнай. Дагэтуль ды й цяпер у польскай гістарычнай навуцы пануе пагляд, быццам Крэўская вунія пазбавіла гістарычную Літву (г. зн. Беларусь) яе дзяржаўнае самастойнасьці i зрабіла з яе звычайную польскую правінцыю, a толькі салінскія здарэньні 1398 г. ці акты віленска-радамскія 1399-1400-1401 гадоў вярнулі йзноў Літве ейную дзяржаўнасьць. Гэты пагляд зьяўляецца зьместам г. зв. „тэорыі інкорпорацыі" Літвы да Польшчы, якой найгалаўнейшым прадстаўніком у польскай гістарычнай навуцы быў А. Левіцкі. Паўстала-ж гэта тэорыя дзеля таго, што няма беспасярэдніх доказаў, быццам існаваў агульны акт інкорпорацыйны, які ўлучаў Літву да Польшчы як правінцыю. Абаронцы інкорпорацыі маглі апірацца толькі на гіпотэзах, дзеля абаснаваньня каторых шукалі тых ці іншых гістарычных здарэньняў. Ян Адамус у сваёй працы вельмі падрабязна i пераконываюча зьбівае прынятыя дагэтуль аргуманты за тэорыяй інкорпорацыі. Перадусім-жа аўтар адрозьнівае два паняцьці сярэднявечнае інкорпорацыі ў форме ўлады беспасярэдняе ці пасярэдняе над тэрыторыяй інкорпорованай i кажа, што калі i прыняць за факт інкорпорацыю Літвы да Польшчы у 1386г., дык магла-б гэта быць толькі інкорпорацыя пасярэдняя. Наагул-жа Адамус уважае, што адзінага інкорпорацыйнага акту ня было, але былі меншыя акты i кожны з ix зьдзейсьніваў часткова інкорпорацыю на малой тэрыторыі. Дзеля гэтага аўтар з усіх дасюлешніх аргумантаў за інкорпорацыю выбірае фактычна адзін. Ёсьць ім г. зв. «гомогіяльныя акты» літоўска-бел. князёў з 1386-1398 гадоў. У гэтых-жа актах, паводле інтэрпрэтацыі праф. Бальцэра, літоўска-бел. князі выказывалі адзнакі падданства (holdu) ня толькі Ягайлу, але і Ядвізе і асабліва Польскай Кароне. З гэтага быццам i выплывае вывад, што гэныя князі паасобку прызнавалі сваю залежнасьць ад кароны, a дзеля таго інкорпорацыя ў сэнсе «ўлады пасярэдняе» была i правялася паступова прынамся адносна тэрыторыяў гэтых князёў.