Міхась Чарняўскі - Правадыр крылатых вершнікаў

На цэнтральным кірунку шведы мелі велізарную перавагу сваёй пяхоты (блізу 5 тысяч) над некалькімі харугвамі Войны. Больш шматлікай каралеўская конніца была i на правым фланзе. Толькі на прырэчным краі Хадкевічу ўдалося стварыць колькасную перавагу. Такое было зроблена наўмысна. Тут гусары павінны былі праламаць шыхты праціўніка, збіць з поля райтараў i ўдарыць у бок пяхоце. Татары ж мусілі пераследваць уцекачоў. Надзвычай важная роля адводзілася i цэнтру. Ён павінны быў скаваць масы шведскай пяхоты да развязання тактычных задачаў на флангах.

Каб прытупіць пільнасць шведскага караля i вымусіць яго на неасцярожныя крокі, беларускі гетман сціснуў свае шыхты так званым гранітным парадкам. Зараз яны выглядалі яшчэ болей малалікімі, чым былі на самой справе.

Скончыўшы з ушыкаваннем войска, Хадкевіч звярнуйся да ваяроў з заклікам да мужнасці i самаахвяравання дзеля перамогі. Калі ж пачаў гаварыць аб шматлікасці праціўніка, адзін з гусараў заўважыў, што шведаў лягчэй будзе палічыць па трупах. Магнат не толькі сцярпеў, што яго перапынілі, але i ўсцешыўся з такога баявога настрою. I сапраўды, мала каго абыходзіла, што трэба біцца ў такой меншыні. У памяці быў вопыт нядаўніх перамогаў i амаль заўсёды над значна перасяжнымі сіламі. Менавіта з гэтай жа прычыны шведскія ваяры не асабліва рваліся да зброі.

Час ішоў, a бітва не пачыналася. Праціўнікі займалі выгадныя пазіцыі на пагорках, падзеленых лугавінай з ручаём. Распачаць актыўныя дзеянні значыла спусціцца ў нізіну i атакаваць пад гару. Да абеду абыходзіліся дробнымі сутычкамі храбрэйшых майстроў шаблі. Аднак потым, каб завабіць Карла IX, Ян Хадкевіч намерыўся ўжыць хітрасць. Папярэдзіўшы, каб не рабіць панікі, сваіх афіцэраў аб задуманым манеўры, ён загадаў загонам лёгкіх вершнікаў сімуляваць адступленне. Кароль, у якога таксама канчалася цярпенне, падумаў, што беларусы пакідаюць пабаявішча, i даў знак пачынаць наступ.

Хіспуўся лес пікаў над галовамі шведскіх ваяроў i непаваротлівыя сціжмы пяхоты рушылі да ручая, перайшлі яго i пачалі ўздымацца па схіле. Пяхоту падтрымала райтарыя. Калі праціўнік дастаткова наблізіўся, вялікакняская пяхота дала залп з гарматак i мушкетаў, а затым Хадкевіч загадаў Войну пачаць атаку. Гусарскія роты адразу ўзялі ў галоп, i шведы паспелі зрабіць толькі адзін залп, як крылатыя вершнікі ўжо ўрэзаліся ў ix шыхты. Гусарскія дзіды скрыжаваліся з пікамі пікінёраў, шаблі сутыкаліся з рапірамі, густы дым ад пісталетных i мушкетных стрэлаў узвіўся над пабаявішчам. Каралеўская пяхота, асабліва найманыя немцы, вытрымалі віхуру гусарскай атакі. Ды перад вершнікамі Войны i не стаяла задача знішчыць шматтысячную сілу праціўніка. Гэта было па-за іхнымі магчымасцямі. Галоўнае, што яны звязвалі манеўры пяхотных фармацый, не давалі ім разгарнуцца на ўсю моц. Гусары неслі значныя страты, быў паранены сам Война, але i шведы пакуль не думалі аб руху наперад. Ix турбавала, як хоць адбіцца ад гэтых апантаных "крылатых д'яблаў" ca звярынымі скурамі на плячах, што паўтаралі i паўтаралі атакі.

Такім чынам, у цэнтры ўсё адбывалася па задуме гетмана. Аднак галоўныя падзеі ў першай фазе бітвы разыграліся на прыдзвінскім крыле. Тут гусары Дубровы, абышоўшы райтараў збоку, контратакай спынілі шведаў, а потым адкінулі ix на іхную ж пяхоту. Частка вершнікаў кінулася наўцёкі па рыжскім шляху. Наўздагон паімчалі татары i не было паратунку палахлівым. Дуброва з бліскам выканаў сваю задачу — гэтае крыло каралеўскага войска перастала існаваць.

На правым крыле райтарыя, складзеная з фінскіх вершнікаў, пераважала амаль удвая. Але гэта не спыніла гусараў Яна Сапегі. Атака галопам змяла пярэднія шыхты фінаў i тыя пачалі адступаць. Убачыўшы гэта, Карл IX паслаў на дапамогу ўвесь свой рэзерв. Свежыя райтарскія роты ўдарылі ў бок сапежынцам i тыя ў сваю чаргу апынуліся ў крытычным стане. I вось тут Хадкевіч заўважыў, што ў заморскага караля больш не засталося запасных сілаў. A ў гетмана яны яшчэ былі. I тады ў справу ўступілі харугвы Тодара Ляцкага. Гусары неўпрыкмет абагнулі зарослыя вясковыя могілкі, зайшлі збоку i на поўным галопе ўрэзаліся ў аголены фланг каралеўскага рэзерву. Райтары не вытрымалі напору i сталі шукаць паратунку ва ўцёках. Такім чынам адкрыўся i напольны бок пяхоты, якая ўсё яшчэ была занятая змаганнем з вершнікамі Войны. Флангавага ўдару шведы i немцы не вытрымалі, шыхты паддаліся i рассыпаліся, кожны пачаў ратавацца паасобку. А гэта толькі i трэба было гетману. Бубны i трубы падалі сігнал усеагульнай пагоні. Хто толькі быў на кані, кінуўся за ўцекачамі. Частка шведскіх пяхотнікаў прабілася да Кірхгольма i паспрабавала замацавацца ў тутэйшай мураванай бажніцы, але i там была вынішчаная казакамі i гусарскімі слугамі-пахолкамі.