Міхась Чарняўскі - Страла Расамахі

A назаўтра прайшоў цёплы вясновы дождж. Потым наступілі сонечныя дні. Зямля ўгрэлася, i буйна ўзнялася зеляніна.

Міналі тыдні, i аднойчы бацька запытаў:

— Ці бачылі, што за нашай хацінай нейкая дзіўная трава вырасла?

Зірнуць пайшлі маці, бабуля, дзяўчынка i іншыя дзеці.

— Гэта ж пшаніца расце! — здзівілася бабуля.

— Адкуль ёй тут брацца? — не паверыў бацька.

— А я ведаю, а я ведаю! — запляскала ў далоні дзяўчынка.— Я сюды зерне з гаршка высыпала, якое мышы папсавалі.

— Але ж усе расліны вырастаюць з пяску.

— Чаму ж тады пшаніца не расце абы-дзе, a толькі ў Каменным яры? Пясок жа на кожным крону,— уступіла ў спрэчку маці.

— А можа i праўда з зярнят? — засумняваўся бацька.

Якім бы чынам ні вырасла тая пшаніца, але яе абгарадзілі жэрдачкамі, каб дзеці, гуляючы, не вытапталі. Праз які час на сцяблінах з'явіліся каласкі, а затым выспелі i зярняты.

Наступіў час збору пшаніцы ў Каменным яры, дзе яна расла самасевам з даўніх часоў. Людзям толькі i заставалася, што прыходзіць туды ўлетку i крамянёвымі выгнутымі нажамі зразаць каласкі, з якіх, калі перацерці ў далонях, высыпалася зерне. Але іншы раз людзей апярэджвалі мядзведзі, якія таксама любілі паласавацца спелымі зярнятамі. Не праміналі гэту мясціну i дзікі, ды i іншыя лясныя жыхары былі ахвочыя да пшаніцы. Так што часам людзям заставаліся толькі абскубеныя сцябліны.

Дзяўчынка не пайшла ў Каменны яр. Сказала, што будзе жаць сваю пшаніцу за хацінаю. Зрэзала каласкі, перацерла ў далонях. Пасыпалася ў гліняную пасудзіну жаўтаватае зерне. Набралася яго з добрую жменю.

Вечарам дзяўчынка сказала бацькам:

— Няхай гэта будуць мае зярняты. Вясной я ix зноў высыплю ў зямлю. Можа яшчэ вырасце пшаніца.

Налета вырасла i паспела цэлая градка пшаніцы. Суседзі прыходзілі i дзівіліся на гэты цуд. I хутка ва ўсім наваколлі сталі казаць, што дзяўчынка пасябравала з добрымі духамі i тыя далі ёй уладу над раслінамі. Бо дзе ж гэта бачна, каб пшаніца прыжылася побач з хацінай, ды яшчэ вырастала з саміх зярнят!

У наступную вясну такія градкі з пшаніцаю зазелянелі ўжо каля многіх хацін. Затым з'явіліся невялікія палі.

Прыкмецілі, што збажына лепей вырастав, калі глебу ўзрыхліць, а зерне крыху прыкрыць зямлёю. Калі ж зямлю ў дадатак пасыпаць попелам, зерне буйнела. А чаму б не паспрабаваць сеяць на лясных выгарах? Паспрабавалі — i сапраўды ўраджаі пабольшалі. Тады пачалі наўмысна выпальваць участкі лесу пад палі. Але на ўсе гэтыя адкрыцці пайшло не адно стагоддзе...

Больш як пяць тысячагоддзяў назад. На Гродзеншчыне

Разгулялася, закруціла завіруха, засыпала снегам пушчу, азёрны бераг ды i само даўно скаванае лёдам возера. Вялізныя гурбы намяло i каля хацін прыбярэжнай вёскі. Але сёння вецер пацішэў i не так натужна гудуць верхавіны хвой. Ды ўсё ж жыхары не спяшаюцца выбірацца ca свайго жылля. Чакаюць, пакуль снег улежыцца i пацвярдзее.

Над хацінамі падымаецца дымок. Гэта людзі паляць у агнішчах, каб сагрэцца ці згатаваць сабе ежу.

У крайняй хаціне, што на самым беразе, хоць i дымна, але цёпла. На агнішчы, складзеным з невялікіх палявых камянёў, палаюць сухія дровы i грэецца ў гліняным гаршку вада. Закураны i гаршчок, i нават плеценыя з лазовых дубцоў сцены, уцепленыя на зіму трыснягом i мохам. Дым, што падымаецца ад агнішча, выходзіць праз круглую адтуліну ў страсе. Але трапляе туды не ўвесь. Частка яго закручваецца пад страхою i скочваецца ўздоўж сцен уніз да земляной падлогі, густа высланай сушаным аерам.

Каля агнішча, прыхінуўшыся спіною да слупа, на якім трымаецца страха, сядзіць яшчэ моцны дзед з цёмным i маршчыністым, як сушаны грыб, тварам. У руках дзеда невялікі бубен, зроблены з тонкай скуры i берасцянага абруча. Навокал старога ўнукі i ўнучкі — ад зусім малечы, што толькі навучыліся перастаўляць ногі, да ладных падлеткаў. Блішчаць на мурзатых, не мытых ад восені тварах вочы. Дзеці з захапленнем слухаюць дзеда.

А дзед любіць апавядаць i гісторый розных ведае шмат: i пра звяроў, i пра птушак, i пра людзей, што жывуць за возерам, i пра тое, куды сонца нанач спаць кладзецца, i чаму пасля зімы прыходзіць вясна. А яшчэ дзед умее расказваць старадаўнія паданні пра стварэнне свету i паяўленне першых жывых істот, пра багоў i духаў, пра войны, што калісьці вяло ix племя з чужакамі.

Ён расказваў i падыгрываў сабе на бубне, злёгку дакранаючыся пальцамі да скуры — мембраны. I тады ад бубна ішоў таямнічы шоргат, быццам улетку набягалі на прыбярэжны пясок азёрныя хвалі.