Міхаіл Чарняўскі - З глыбінь тысячагоддзяў

На вузкай кладцы праз пратоку хлапчук ловіць рыбу. Мусіць, ужо не клюе, бо ён змотвае леску, падымае з травы лазовы пруток з нанізанымі на яго плотачкамі i вузкай сцяжынкай праз лазняк ідзе ў паселішча. Яно невялікае — чатыры буданы, быццам стажкі сена. Яны збудаваны з жэрдак, увагнаных у пясок i звязаных уверсе ў адзін пук. Паверх жэрдак тоўстым пластом прымацаваны трыснёг. У самым верее жытлаў маецца адтуліна, каб выходзіў дым ад агнішча. Але, мабыць, нядаўна быў дождж, таму адтуліны прыкрыты вялікімі кавалкамі бяросты. Летам у жытле не паляць, хіба ў непагадзь.

Зараз на вытаптанай невялікай пляцоўцы між буданоў на кучцы камянёў гарыць ламачча. На агні ў вялікім вастрадонным гаршку, закапцелым i зашмальцаваным да бляску, нешта гатуецца. Старая жанчына сядзіць перад агнішчам i памешвае варыва драўляным апалонікам. Непадалёк маладая жанчына здзірае са шкуры жывёлы мяздру. Дзяўчаты плятуць сетку. У пяску корпаюцца малыя дзеці, брудныя, з парэпанымі нагамі. Усе, хто ў паселішчы, раз-пораз пазіраюць у бок агнішча — час палуднаваць. I толькі мужчыны, якія за буданамі здымаюць шкуру з упаляванага раніцой лася, робяць выгляд, што есці ім яшчэ не хочацца. Лось падвязаны заднімі нагамі да перакладзіны на вярбе. Яго разгалістыя рогі, быццам вялізныя чалавечыя пясці з растапыранымі пальцамі, упіраюцца ў зямлю. Кроў яшчэ капае на траву, i ўзбуджаныя ёю калматыя сабакі мітусяцца вакол мужчын — чакаюць свой кавалак.

А зараз зноў прыспешваем машыну часу.

Крамянёвыя прылады працы ранняга неаліту на тэрыторыі сучаснай Беларусі шмат у чым падобны на вырабы з папярэдняй мезалітычнай эпохі. А вось самыя старажытныя гаршкі, якія тут пачалі ляпіць, некалькі нагадваюць кераміку суседняй Украіны. Там навык «гаршкалепства» распаўсюдзіўся некалькі раней, i таму лічыцца, што менавіта адтуль i запазычылі яго нашы продкі. Праўда, арнамент i форму керамічнага начыння яны відазмянялі па свайму густу.

У IV i, мабыць, пачатку III тысячагоддзя да н. э. значную частку Усходняй Еўропы засялялі плямёны, матэрыяльная культура якіх была шмат у чым падобная паміж сабой. Вельмі магчыма, што i этнічна яны былі адзіныя.

Стаянкі гэтага насельніцтва вядомы цяпер i пад Ленінградам, i ва ўсходняй Прыбалтыцы, i пад Масквой, i на Кіеўшчыне, i на Беларусі. Спрэе тут жылі паляўнічыя, рыбакі, збіральнікі «дароў лесу, балот i вадаёмаў». У паўднёвых раёнах ix рассялення зарадзілася прымітыўнае матыжнае земляробства i жывёлагадоўля.

У III тысячагоддзі да н. э. у гэтым павольным i «санлівым» (калі падыходзіць з сучаснымі меркамі) гістарычным працэсе адбыліся пэўныя змены. На тэрыторыі сучаснай Беларусі ў тую пару ўжо існавала некалькі археалагічных культур, праўда, роднасных паміж сабой: нёманская на захадзе, днепра-данецкая на Ніжняй Прыпяці, культура Верхняга Падняпроўя. Некалькі адасоблена жылі плямёны Паазер'я. Прыблізна ў сярэдзіне тысячагоддзя на паўднёвы захад сучаснай тэрыторыі рэспублікі пранікаюць носьбіты культуры лейкападобных кубкаў, а на поўначы — невялікія трупы носьбітаў культуры тыповай грабеньчата-ямачнай керамікі.

Пераходны прамежак часу ад новага каменнага веку да бронзавага характэрны новымі значнымі падзеямі. У канцы Iii тысячагоддзя на крайнім захадзе з'яўляюцца плямёны культуры шарападобных амфар, a ў пачатку II тысячагоддзя ўся тэрыторыя сучаснай Беларусі ўвайшла ў зону распаўсюджання плямёнаў культур шнуравой керамікі, або баявых сякер. Пад напорам «шнуравікоў» дняпроўскае насельніцтва пачало перасяляцца на Паазер'е. Але ўсе гэтыя змены фактычна былі звязаны з наступлением бронзавага веку, з далейшым развіццём земляробства i жывёлагадоўлі, ca з'яўленнем першых металічных прылад.

На развітанне зазірнём на бераг Poci дзе-небудзь пад Ваўкавыскам.

Што гэта, чмяліныя соты? У зямлі бачна мноства круглых адтулін. I з адной з ix выпаўзае, здаецца, i сам чмель. Але чмель чамусьці падобны на чалавека, барадатага, у скураных штанах i безрукаўцы, вымазанага ў нешта белае ад доўгіх валасоў на галаве да ліпавых пляцёнак на нагах. Дык гэта ж мы натрапілі на Краснасельскія шахты! А чалавек гэты — шахцёр.

Шахцёр цягне за сабой скураны мяшок, затым, ухапіўшыся за ніжнія краі, перакульвае яго. На белую крэйду, якая спрэс ляжыць тут пад нагамі, выпаў вялікі шэры камень — крамянёвая канкрэцыя. Чалавек падняў канккрэцыю i панёс да бліжэйшага дрэва, пад якім каля плоскага каменя сядзіць сівабароды стары. Навокал усё засыпана рознымі крамянёвымі адшчэпамі, абломкамі. Побач на кавалку тоўстага палатна акуратна раскладзены свежыя нарыхтоўкі крамянёвых сякер.