Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

Як бы там ні было раней, але даводзіцца сьцьвердзіць, што пасьля звароту Рагнеды ў Полацак Полацкае княства жыве сваім самастойным жыцьцём, бо, як згадваецца ў летапісах, «и оттоле мечь взимають Рогволожи внуци противу Ярославлим внуком». Тым больш яно было незалежным у часе княжаньня Брачыслава Ізяславіча (1003-1044), хоць Абэцэдарскі запэўнівае ў адваротным. Гэты князь у 1021 годзе здабыў Ноўгарад, у сувязі з чым сутыкнуўся зь кіеўскім князем Яраславам Уладзіміравічам, які сьпяшаўся з дапамогай Ноўгараду. У летапісах кіеўскага паходжаньня паведамляецца, што ў сутычцы на рацэ Судаміры Яраслаў перамог Брачыслава й вызваліў захопленых Брачыславам ноўгарадзцаў. Летапісы ноўгарадзкага паходжаньня дадаюць, што тады ж, відаць на полі бітвы, была зробленая згода, у выніку якой Яраслаў «даў» Брачыславу гарады Ўсьвят і Віцебск за прапанову «буди же со мною за один». І далей сьцьвярджаецца ў летапісах ноўгарадзкага паходжаньня: «И воеваша Брячислав с великим князем с Ярославом вся дни живота своего».

Выходзячы з гэтых кароценькіх летапісных вестак, гісторыкі, у тым ліку, відаць, і Абэцэдарскі, ствараюць цэлую тэорыю пра залежнасьць у тым часе Полацкага княства і самога Брачыслава ад Кіева. Калі ж добра прачытаць, дык з гэтых вестак вынікае наступнае. Кіеўскія летапісы згадваюць толькі пра перамогу Яраслава над Брачыславам, і больш ні слова. Але, як вынікае з ноўгарадзкіх летапісаў, у гэтым выпадку наагул не было якой-колечы перамогі. Наадварот, Яраслаў мусіў саступіць Брачыславу гарады Ўсьвят і Віцебск, праўдападобна, захопленыя ім крыху раней, а можа, нават, у вайне, пра якую тут гаворыцца. За гэта ён атрымаў палоненых Брачыславам ноўгарадзцаў і, магчыма, згоду «быти за один», г.зн. быць у хаўрусе, што абсалютна не гаворыць пра падпарадкаваньне, але пра сужыцьцё й падтрымку. Выраз: «И воеваша Брячислав с великим князем с Ярославом вся дни живота своего» зусім цьмяны. Ваяваў Брачыслаў супраць Яраслава або ў хаўрусе з гэтым Яраславам супраць кагосьці іншага? У летапісах ня згадваецца ні пра тое, ні пра другое.

Палітычная незалежнасьць Полацкага княства пры Ўсяславе Брачыславічу (1044-1101), бадай, не аспрэчваецца ніводным паважным савецкім гісторыкам. Дый як можна яе аспрэчваць, калі эпоха Ўсяслава Чарадзея характарызуецца войнамі Полацкага княства зь Кіеўскай Русяй, у якіх Кіеў не атрымаў перамогі? Пасьля ж, а гэта ў першай палове ХІІ стагодзьдзя, настаў поўны развал Кіеўскае Русі, зь якой вылучыліся іншыя незалежныя княствы - дзяржавы тыпу заходнеэўрапейскіх каралеўстваў, як іх называе акадэмік Б.А.Рыбакоў.

Як мы маглі бачыць з пададзенае цытаты, прафэсар Абэцэдарскі выкарыстоўвае факт абраньня Ўсяслава Чарадзея ў 1068 годзе на пасад вялікага кіеўскага князя, каб паказаць «дынастычную» й «дзяржаўна-палітычную» супольнасьць Полацкага княства з Кіеўскай Русяй. Ён, аднак, ня кажа, як гэта здарылася ды як сам Усяслаў ставіўся да кіеўскага «залатога пасаду». Уся ж гэтая гісторыя выглядае так: пасьля бітвы 1067 году на рацэ Нямізе Ўсяслаў быў запрошаны кааліцыяй кіеўскіх князёў узяць удзел у мірных перамовах за Дняпром каля Воршы. Прыбыўшы туды, здрадніцкім спосабам Усяслаў з двума сынамі быў схоплены і адвезены ў Кіеў. У часе забурэньня кіяўлянаў супраць свайго князя Ізяслава Яраславіча Ўсяслаў Чарадзей быў высечаны з порубу і ўзьведзены на вялікакняскі пасад. Аднак, як, прыкладам, канстатаваў аўтар «Слова пра паход Ігаравы», у Кіеве Ўсяслаў «чуў званы Сьвятой Сафіі Полацкай», г.зн., калі перакласьці ў простую мову, лятуцеў пра зварот у родны Полацак. Нагода да гэтага здарылася, калі выгнанец Ізяслаў з польскай дапамогай падыйшоў да Кіева. Не ўступіўшы нават у бітву й пакінуўшы кіеўскае войска на волю долі, Усяслаў вярнуўся ў Полацак. Калі б Усяслаў Чарадзей гэтак быў зачараваны «залатым» кіеўскім пасадам і да таго ж «спадчынай», дык напэўна ён памерыўся б сілаю зь Ізяславам і ягоным польскім хаўрусьнікам, бо ён ня быў з палахлівых, за што ўвайшоў у легенды й быў апяяны Баянам.

Няма таксама ніякіх ведамак у летапісах пра гэтак званую матар'яльную залежнасьць Полацкага княства ад Кіева як за часамі Ўладзіміра Сьвятаславіча, так і пасьля. У тых часох палітычная залежнасьць вызначалася першым чынам складаньнем даніны ў скарб кіеўскага князя і ваеннай падтрымкай апошняга. Аднак гэтае даніны Полацкае княства ніколі не плаціла Кіеву, не памагала яму і войскам. Вынятак - удзел Ўсяслава Чарадзея ў 1060 годзе ў паходзе кіеўскіх князёў супраць полаўцаў (торкаў). Але тут можна гаварыць пра звычайную ваенную дапамогу, а не пра «феадальную залежнасць» Полацкага княства ад Кіева. Залежнасьць паасобных земляў ад Кіева вызначалася яшчэ абсаджаньнем гэтых земляў намесьнікамі вялікага кіеўскага князя (звычайна ягонымі сынамі) ды іхным зьмяшчэньнем з прыходам да ўлады новага вялікага князя. Адным словам, практыкавалася гэтак званая ратацыя намесьнікаў згодна з іхным «старшынствам». Яны заўсёды перамяшчаліся як пасьля сьмерці аднога зь іх, так і пасьля сьмерці вялікага кіеўскага князя. Гэтая практыка аднак не датычылася Полацкага княства. Гэтае простае рэчы, што так яскрава адкідае канцэпцыю пра палітычную залежнасьць Полацкага княства ад Кіева, таксама не заўважыў Абэцэдарскі.