Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

Даводзіцца толькі сьцьвердзіць, што ІХ стагодзьдзе - гэта даволі цёмны пэрыяд у гісторыі ўсходніх славянаў, што прывяло да ўзьнікненьня розных дапушчэньняў, да ведамага змаганьня ў гістарыяграфіі між «нарманістамі» й «антынарманістамі». Яшчэ цямнейшы быў ён для аўтара «Повести временных лет». Не забывайма, што гэтую «повесть» ён пісаў на пачатку ХІІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь перажывала агонію поўнага развалу. Маючы жаданьне і заданьне ратаваць ейную цэласьць і «магутнасьць», ён, бясспрэчна, узалежніваў ад Кіева з даўных часоў усе землі ўсходніх славянаў, у тым ліку і Полацкае княства, тым больш, што гэтае княства сваёй незалежнасьцяй найбольш спрычынілася да развалу самое Кіеўскай Русі.

Выходзячы з гісторыі палітычна-тэрытарыяльнага росту Кіеўскай дзяржавы ў Х стагодзьдзі й факту незалежнасьці Полацкага княства ў другой палове гэтага стагодзьдзя, даводзіцца таксама канстатаваць, што Полацкае княства было самастойным і раней. У другой палове Х стагодзьдзя ў Полацку княжыў Рагвалод. Ён быў гістарычна-рэальнай асобай, бо пра яго шмат згадваецца ў летапісах ды сярод князёў Полацкага княства й пазьней сустракаліся князі на імя Рагвалод. Пра першага гістарычна ведамага полацкага князя Рагвалода ў летапісах паведамляецца супярэчліва. Супярэчлівасьць датычыць і ягонага канфлікту з ноўгарадзкім князем Уладзімірам. Канфлікт гэты летапісы адносяць да 980 году, і ён быццам узьнік з тае прычыны, што ў змаганьні Ўладзіміра з сваім братам кіеўскім князем Яраполкам Рагвалод схіліўся на бок Яраполка, пасватаўшы нават за яго дачку Рагнеду. У сувязі з гэтым Уладзімір напаў на Полацкае княства, забіў Рагвалода й «сына его два», сілай забраў Рагнеду, тады перамог Яраполка. Схэма гэтая выглядае даволі спрошчанай, бо цяжка дапусьціць, каб Уладзімір адначасна мог выступіць і супраць Кіева, і супраць Полацку. У гэтую схэму неяк не ўплятаецца таксама пазьнейшая «міласьлівасьць» Уладзіміра - зварот Рагнедзе «з сынам» Полацкага княства, пры гэтым у абставінах, калі гэтая «паланянка» ці звычайная «ваенная здабыча» зрабіла замах на жыцьцё таго ж Уладзіміра.

Калісьці яшчэ А.А.Шахматаў зьвязаў гэтую сутычку Рагвалода і Ўладзіміра з 970 годам[31]. Дарэчы, і ў летапісах сустракаюцца сьведчаньні, што гэтая сутычка здарылася тады, калі Ўладзімір быў яшчэ «дзіцём», а ў канфлікце галоўную ролю адыгрываў Дабрыня - дзядзька і ваявода Ўладзіміра. Яны й былі пакліканыя ў Ноўгарад у 970 годзе. Расейскі гісторык ХVІІІ стагодзьдзя В.Н.Тацішчаў, які карыстаўся летапісамі, у тым ліку адным з полацкіх летапісаў, што пасьля загінулі (праўдападобна, у пажары Масквы 1812 году), пісаў, што разгляданы тут канфлікт узьнік у сувязі з тым, што полацкі князь Рагвалод «повоева волости новогородские»[32]. І гэта магло здарыцца ў 971 годзе. У гэтым годзе кіеўскі князь Сьвятаслаў Ігаравіч, бацька Ўладзіміра, у баўгарскім паходзе мусіў быў капітуляваць перад бізантыйскім імпэратарам ды загінуў ад печанегаў, варочаючыся ў Кіеў. Гэтыя абставіны мог выкарыстаць Рагвалод, напаўшы на Ноўгарад. У вайне з Ноўгарадам Рагвалод, праўдападобна, і загінуў.

Полацкае княства, аднак, ня страціла сваёй самастойнасьці. Найбольш праўдападобна, што княская ўлада ў ім перайшла да Рагнеды, якая, магчыма, была не дачкой, а жонкай Рагвалода. Яе сынам быў Ізяслаў, які адначасна быў адным з тых «двух сыноў» Рагвалода, што быццам бы загінулі разам з бацькам. Як паведамляецца ў летапісах, гэты Ізяслаў памёр у 1001 годзе, таксама ўжо маючы двух сыноў: Усяслава, які памёр у 1003, і Брачыслава. Гэты Ўсяслаў згадваецца, як полацкі князь, што змушае ўгледжваць у ім дарослага чалавека. Дзецьмі, што паміралі рана, тым больш дзецьмі «правінцыйных» князёў, звычайна кіеўскія летапісы не займаліся. Усё гэта змушае адначасна ўважаць і Ізяслава за куды старэйшага, чымся мог быць як сын Уладзіміра й Рагнеды, народжаны дапушчальна ў 981 годзе, г.зн. пасьля гэтак званага зваяваньня Полацкага княства Ўладзімірам і «паланеньня» Рагнеды ў 980 годзе. Аднесьці «паланеньне» Рагнеды да падзеяў 971 году і зьвязаць з гэтым годам і нараджэньне Ізяслава мы ня можам з прычыны маленства ў тым часе самога Ўладзіміра.

Таму дапушчальна, што пасьля сьмерці Рагвалода ў 971 годзе Рагнеда княжыла ў Полацку, у сувязі з чым, ужо будучы пры двары кіеўскага князя, яна не зьніжала тут галавы і дзейнічала энэргічна ці як «царыца». Пазьней, калі Ўладзімір перамог свайго брата Яраполка й прыдбаў славу моцнага князя Кіўскай Русі, дайшло да сужэнства Рагнеды з Уладзімірам. Сужэнства гэтае насіла больш палітычны характар ці прадбачвала палітычна-дынастычную вунію Полацкага княства зь Кіеўскай дзяржавай. У Полацку аднак часова заставаўся княжыць сын Рагнеды - Ізяслаў*. Пасьля 988 году, калі Ўладзімір прыняў хрысьціянства й ажаніўся зь бізантыйскай прынцэсай, вярнулася ў Полацак і сама Рагнеда.