Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

Вышэй мы гаварылі пра «балцкую тэорыю» паходжаньня беларускага народу В.В.Сядова й іншых савецкіх гісторыкаў. З гэтай тэорыяй, якая не пакідае й сьледу ад канцэпцыі пра гэтак званы «адзіны старажытнарускі народ», не пагаджаецца, прыкладам, П.Н.Трацьцякоў. Але ж і ён канстатуе:

«Очевидно, правы были те историки ХІХ в., которые считали кривичей «наполовину литовцами». И недаром наименование этой группировки - кривичи - имеет балтийское происхождение. Криве - это имя одного из персонажей литовской языческой мифологии»[20].

Тут Трацьцякову трэба было б выходзіць з адваротнага боку, бо ня трэба забывацца, што да канца ХІІ стагодзьдзя старажытныя ліцьвіны знаходзіліся ў залежнасьці ад крывічоў і ад апошніх толькі маглі пазычыць свой гэты «мифологический персонаж» - Крывэ-Крывэйта. Відаць, гарады Крэва ці Крыўгорад (што стаяў на месцы пазьнейшае Вільні) таксама былі заснаваныя гэтымі крывічамі. Але й гэтае прызнаньне, што крывічы былі «наполовину литовцами», сустракаецца з той жа «балцкай тэорыяй» на некарысьць канцэпцыі пра непадзельную «старажытнарускую народнасць», праблемам якой і прысьвяціў цытаваную тут працу Трацьцякоў.

Аднак вернемся да непадзельнае «старажытнарускае» дзяржавы. Прыкладам, у сваёй працы «Полацкая зямля», спэцыяльна прысьвечанай Полацкаму княству, рэдактарам якое быў акадэмік Б.Рыбакоў, маскоўскі гісторык і архэоляг Л.Аляксееў прыходзіць да такое высновы:

«Итак, Полоцкое княжество представляло наиболее самостоятельную политическую единицу древней Руси, обладавшую к тому же и оригинальной культурой. Во внутриполитической жизни княжества это проявилось прежде всего в известном своеобразии социального строя, выразившемся в развитии вечевого начала в ХІІ в. и в слабости княжеской власти... Во внешнеполитической жизни княжества обособленность начала проявляться весьма рано. Уже Брячислав овладел торговыми путями у волоков пути «из варяг в греки» (1021 г.), обеспечивая тем самым контроль товаров, идущих в южную Русь и обратно, а при Всеславе Полоцкая земля почти полностью освободилась от власти Ярославичей в течение всей второй половины ХІ в. Феодальная раздробленность, захватившая Полотчину в ХІІ в. и ослабившая власть князей, ищущих в борьбе с горожанами союзников в среде враждующих между собой княжеских группировок южной Руси, не сломила прежних сепаратистских устремлений Полоцкой земли. Киевским князьям не удается навязать Полоцку своих ставленников; в деле мира, войны и приглашения князей полоцкие бояре и именитые горожане ведут свою самостоятельную политику»[21].

Мы ня можам згадзіцца й з гэтай канстатацыяй Л.Аляксеева, бо тут, як пісаў калісьці ў адпаведнай рэцэнзіі Мікола Ўлашчык (зь Інстытуту гісторыі Акадэміі навук СССР), недаацэньваецца палітычная незалежнасьць і магутнасьць Полацкага княства, якое, згодна сьведчаньня таго ж Улашчыка, «фактычна ніколі не падначальвалася Кіеву»[22]. Гэтую думку Ўлашчыка пазьней падтрымаў і згадваны тут расейскі гісторык А.Г.Кузьмін, які таксама пісаў: «Локализация кривичей в верховьях трех рек и исключение их из числа подчиненных Киеву племен также относится ко времени Ярослава и его сыновей, когда здесь, видимо, было самостоятельное княжение... Полоцк был подчинен Киеву при Владимире (978-1015). Но при нем же княжество обособляется снова»[23]. Дарэчы, як прызнаецца сам Аляксееў, у сваёй працы «Полацкая зямля» ён «стремился показать, что, несмотря на черты обособленности, Полоцкая земля никогда не порывала экономических и культурных связей с Киевской Русью» і «что, несмотря на балтийский субстрат в прошлом, этническое самосознание населения Полотчины прочно тяготело к землям всей Руси, с которыми ее связывали общность территории, экономической жизни, языка и культуры», што, нарэшце, «будучи от Руси неотделимой, Полоцкая земля принимала живейшее участие в сложении русской народности»[24]. Аднак жа, нягледзячы на гэтую казуістыку, працытаваная вышэй канстатацыя Аляксеева дыямэтральна разыходзіцца з канцэпцыяй Абэцэдарскага.

Можна дадаць, што з гэтай канцэпцыяй не пагаджаецца таксама сяньня даволі ўплывовы савецка-расейскі гісторык В.Л.Янін. Схіляючыся да тэорыі пра заходняславянскае паходжаньне крывічоў ды пра ўдзел заходнепрыбалтыцкіх славянаў у заснаваньні Ноўгараду, а таксама зьвяртаючы ўвагу на імкненьні полацкіх князёў пашырыць межы свайго княства ў кірунку крывіцкіх Пскова, Ноўгараду й Смаленску, у сваім супольным з М.Х.Аляшкоўскім артыкуле ён, між іншага, піша ў адпаведнай зносцы: