Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom I

W XVIII w. pozycja międzynarodowa Rzeczypospolitej Polski i Litwy zaczęła się pogarszać w sposób alarmujący. W wojnach Świętej Ligi (1684-99) Jan Sobieski odegrał rolę istotną, jeśli nie wręcz decydującą. Ale cena była wysoka. Aby móc toczyć tę wojnę, Rzeczpospolita musiała odrzucić związki z Francją, zrezygnować z planów odzyskania Prus i oddać Ukrainę Rosji. W r. 1686 „pokój Grzymułtowskiego” potwierdził fakt przyznania Rosji Kijowa, ziem leżących na lewym brzegu Dniepru, Czernihowa, Siewierska, Smoleńska i Krasnego Horodka - nowej bazy terytorialnej, która przekształciła dawne państwo moskiewskie w nową Rosję Piotra I. Kampania Sobieskiego przyniosła szczególne korzyści trzem sąsiadującym z Rzecząpospolitą potęgom, które w osiemdziesiąt lat później miały dokonać jej rozbioru.

W r. 1697 następca Sobieskiego, August II Sas (1697-1733), został wybrany przy współudziale Rosji - w wyniku będącej przedmiotem zażartych sporów elekcji, która podzieliła kraj na rywalizujące ze sobą obozy na cały czas jego długiego panowania, paraliżując wszelki opór wobec rozboju obcych wojsk w okresie wielkiej wojny połnocnej. Po zwycięstwie pod Połtawąw r. 1709, które umocniło supremację Moskwy, zwłaszcza Rosjanie mogli zacząć postępować w sposób całkowicie bezkarny, terroryzując konstytucyjne instytucje Rzeczypospolitej i podburzając elementy destruktywne w kraju. Jak w r. 1717 zauważył konsul francuski w Gdańsku, „Rosjanie uważają, że rządzą wszędzie tam, gdzie się przypadkiem znaleźli, udając, że wszystko, na co natrafiają, należy do nich i że mają prawo zachowywać się tak, jak im się podoba” [264] 30 czerwca 1717, do Louisa Alexandre'a de Bourbon, hrabiego Tuluzy. Cyt. w: E. Cieślak, wyd., Les Rapports des residents francais a Gdańsk, au XVII-eme siecle, Warszawa 1965-69, 1, nr 27,67. .

Podczas panowania kolejnego Sasa, Augusta III (1733-63), które było niemal tak samo długie jak rządy jego ojca, bagno moralne w Polsce jeszcze bardziej się pogłębiało. Wojny, grabieże, koterie magnackie, konkurencyjna elekcja, fałszywy pretendent, upadek centralnego prawodawstwa i skarbu państwa - wszystko to złożyło się na zahamowanie reform.

W takich warunkach służba dyplomatyczna w Polsce nieuchronnie chyliła się ku upadkowi. Jako król polski, August II wysłał na przestrzeni 36 lat zaledwie 38 misji zagranicznych. Za panowania Augusta III tylko jedna z trzynastu misji skierowana była na Wschód. Król w coraz większym stopniu powierzał sprawy zagraniczne swoim saskim ministrom, nie zwracając uwagi na słabnące protesty urzędników Rzeczypospolitej. Zagraniczni posłowie rezydowali w Dreźnie, coraz rzadziej odwiedzając Warszawę. Jedyną działalnością dyplomatyczną, która zachowała cechy względnej ciągłości, była działalność hetmanów, którym w okresie wielkiej wojny północnej często pozostawiano wolną rękę i którzy później sami już sprawowali nadzór nad rozwojem stosunków z Turkami i Tatarami. Przy braku polityki centralnej, wokół każdej sprawy dotyczącej kraju tworzył się odrębny system dyplomacji. Tak na przykład Kościoły protestanckie utrzymywały własne kontakty z protestanckimi mocarstwami. Żydzi mieszkający w Rzeczypospolitej wysyłali swoje własne poselstwa za granicę. Przede wszystkim jednak własną, prywatną politykę prowadzili wielcy magnaci. W r. 1757, gdy Stanisław August Poniatowski zameldował się w Petersburgu jako ambasador Polski i Litwy, było rzeczą powszechnie wiadomą, że został mianowany po to, aby realizować plany swych krewniaków z rodziny Czartoryskich, podejmowane wspólnie z ich rosyjskimi patronami. Do czasu śmierci Augusta III w r. 1763 nie pozostało już zbyt wiele miejsca na prywatne intrygi. Pantomimy poprzednich elekcji już nie powtórzono. Poseł francuski, markiz de Paulmy, zakłopotany perypetiami okresu wojny siedmioletniej, nie mógłby rywalizować z markizem de Monti, który w pogoni za le secret du Roi przekształcił rozgrywki elekcyjne z r. 1733 w aukcję [265] Patrz E. Rostworowski, O polską koronę: Polityka Francji w latach 1725-33, Wrocław 1958; także L. Oliva, France, Russia and the abandonment of Poland: the Seven Years’ War, „Polish Review”, VII, nr 2 (1962), s. 65-79. . W r. 1764 bagnety Rosjan wyznaczyły granice pola elekcyjnego, kandydaci opozycji wycofali się, przez co uniknięto wszelkich niepożądanych zakłóceń.

Stanisław August powrócił do Polski ze swej rosyjskiej misji z uzyskaną od carycy nominacją na króla. Jego panowanie (1764-95) było okresem długiej, ale w ostatecznym rozrachunku daremnej walki o wydostanie się spod rosyjskiej kurateli. W r. 1766 sejm zatwierdził budżet wydatków na koszta dyplomacji, który w r. 1768 wzrósł do wysokości l miliona złotych. Polscy posłowie ponownie pojawili się w stolicach Europy. Podczas wojen okresu konfederacji barskiej szukali pomocy dla obu walczących stron. W Londynie marszałek trybunału litewskiego Tadeusz Burzyński, działając w imieniu króla, próbował namówić rząd brytyjski na podjęcie się roli mediatora. W Paryżu Michał Wielhorski zabiegał o poparcie Francji dla konfederatów, nawiązując kontakty w intelektualnych kręgach Francji z ludźmi tej miary co Mably czy Rousseau, którzy w okresie oświecenia mieli stać się głównym źródłem informacji i opinii dotyczących spraw polskich. W rezultacie tak rozproszonych zabiegów utrudniony był jakikolwiek jednolity opór przeciwko interwencji Rosji oraz pierwszemu rozbiorowi w r. 1772. Jednak w r. 1775 utworzono zaczątek Ministerstwa Spraw Zagranicznych w postaci Departamentu Interesów Cudzoziemskich, związanego z Radą Nieustającą. Jak wszystkie instytucje utworzone w tym okresie, musiał się on pogodzić z obciążeniem rosyjskiej ingerencji, był to jednak niewątpliwy krok naprzód w kierunku zdobycia niezależnej pozycji w sprawach zagranicznych. W r. 1789, po śmierci Fryderyka Wielkiego, Departament nawiązał przymierze z Prusami, które - stanowiąc uzupełnienie wewnętrznych reform konstytucyjnych z maja 1791 r. - miało spełnić rolę narzędzia wyzwolenia. Lojalność Prus wobec tego przymierza okazała się w tym wypadku słabsza niż strach przed zemstą Rosji. W latach 1793 i 1795 nastąpiły kolejne rozbiory - bez poważniejszego sprzeciwu o charakterze dyplomatycznym.

Prawdę mówiąc, na przestrzeni całego wieku rosyjscy posłowie w Warszawie nie ukrywali swej opinii, że dyplomacja jest uzupełnieniem przemocy. Niemal stale utrzymywali w Rzeczypospolitej, na jej własny koszt, rosyjskie wojska, których regularnie używali do tłumienia opozycji - zgodnie z tym, co kniaż Grigorij Dołgoruki, wieloletni poseł Piotra I w Warszawie, oświadczył hetmanowi litewskiemu, gdy ten wyraził protest przeciwko uprowadzeniom polskich obywateli: „Jeśli mój monarcha rozkaże mi uprowadzić pana, uczynię i to także”. Książę Repnin, pierwszy ambasador carycy Katarzyny w latach 1763-69, zachowywał się równie samowolnie. Zażądawszy na swoją rezydencję pałacu ochranianego przez pułk straży - podczas gdy jego odpowiednikowi w Petersburgu wypłacono sumę wystarczającą na pokrycie kosztu wynajęcia jednego pokoju - przez dziesięć lat z cyniczną brutalnością dyktował Polsce jej politykę. Zarządzona przez niego deportacja biskupa krakowskiego oraz innych dygnitarzy, którzy narazili się Rosji, była jedynie najpowszechniej znanym spośród jego licznych samowolnych posunięć [266] Patrz S. Lubomirski, Pod wtadzą księcia Repnina. Memoirs of the period 1764-68, przekład i wstęp J. Łojek, Warszawa 1971; A. Kraushar, Książe Repnin a Polska, Warszawa 1900, t. 1,2. . Baron Stackelberg, który rządził w Warszawie w latach 1772-90, był tylko odrobinę mniej bezwzględny; był on następcą Caspara von Saldema - jedynego, który ośmielił się zaprotestować przeciwko polityce carycy. Otrzymawszy od Saldema prośbę o przyjęcie jego dymisji jako protestu przeciwko pierwszemu rozbiorowi, Katarzyna stwierdziła, że ambasador „zwariował”. W styczniu 1794 r. baron Sievers, któremu powierzono trudne zadanie sprawowania kontroli nad Warszawą po wojnie zakończonej drugim rozbiorem, został zwolniony natychmiast - za to, że pozwolił polskim oficerom publicznie nosić wojskowe dystynkcje. Podobne incydenty - godne odnotowania ze względu na małostkowość przyczyn i gwałtowność reakcji - wypełniają rejestry posunięć Rosji w Rzeczypospolitej na przestrzeni stulecia, dostarczając licznych dowodów na poparcie twierdzenia, że warunki na jakich Rosja zamierzała tolerować niezależność Polski, od samego początku były jedynie kwestią fałszywych pozorów.