Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Figlarne rymowanki Boya—Żeleńskiego nieraz stawały się sporym skandalem, nawet w Krakowie, a zwłaszcza wtedy, kiedy rzucał się na bardziej ryzykowne tematy, atakując życie duchowieństwa czy konwencjonalne obyczaje seksualne epoki.

W sprawach politycznych Boy—Żeleński był zawsze zatwardziałym sceptykiem,

łagodnie wyśmiewającym pogląd, że niepodległość narodowa okaże się cudownym lekiem na wszelkie dolegliwości. Jego satyryczny temperament i postawa sceptyka przywodzą na myśl Stańczyka; były one typowe dla dawniejszej galicyjskiej mody, która już wtedy ustępowała nacjonalistycznym tendencjom. Kres Austro-Węgier był zapewne istotnie rzeczą nieuchronną. Ale nie wszystko, co nastąpiło potem, musiało oznaczać zmianę na lepsze.

Do połowy XX wieku żadna część Europy Wschodniej nie mogła uchodzić za teren, na którym przemysł odgrywałby rolę dominującą w życiu gospodarczym lub społecznym. W odróżnieniu od krajów Europy Zachodniej, w których zasadnicza rewolucja przemysłowa w wielu przypadkach dokonała się o sto lat wcześniej, na Wschodzie uprzemysłowienie często odwlekało się i nie przebiegało bez zakłóceń. Na ziemiach polskich, gdzie pierwsze słabo rozwinięte zakłady przemysłowe pojawiły się w latach czterdziestych XVIII w., postępowało z przerwami ponad dwa następne stulecia.

Wszelkie próby wtłoczenia historii uprzemysłowienia ziem polskich w sztywne ramy teoretycznego modelu natrafiają wkrótce na poważne przeszkody. We współczesnych opracowaniach wyróżnia się na ogół trzy stadia. Stadium najwcześniejsze, przypadające na okres od lat czterdziestych XVIII w. do r. 1815, charakteryzowało się szeregiem lokalnych prób podejmowanych na małą skalę, głównie przez magnatów ziemskich w celu podreperowania stanu ich prywatnych majątków. Nie wchodziły tu w grę żadne zasadnicze zmiany gospodarcze, następował natomiast postęp w dziedzinie techniki, nauki, rozwoju handlu, kapitału i organizacji pracy, kładąc podwaliny pod przyszły rozwój przemysłu. Pierwsze zakłady przemysłowe były ogniwami łączącymi tradycyjne rzemiosło i chałupnictwo z późniejszymi formami masowej produkcji. Następne stadium, które rozpoczęło się w r. 1815 i trwało do chwili wybuchu II wojny światowej, to okres zwany „pierwszym uprzemysłowieniem” Polski. Okres ten nie przyniósł pełnych skutków i dlatego nie uważa się, aby zasługiwał na miano przemysłowej „rewolucji”. (Współcześni polscy historycy chętniej używają terminu „przewrót” niż terminu „rewolucja”). Stadium ostatnie, obejmujące okres po roku 1945, to stadium „drugiego uprzemysłowienia”, podjętego przez PRL, które trwa do dziś [122] I. Pietrzak—Pawlikowska, Uprzemysłowienie ziem polskich na tle europejskim, w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie 17—21 września 1968 r.: Referaty, Warszawa 1968, s. 313—333. (Patrz przyp. 2, rozdz. I, s. 514; przyp. tłum.). .

Głównego ośrodka pierwszego uprzemysłowienia należy bez wątpienia szukać na terenie Królestwa Kongresowego. Tu także rozróżnia się trzy odrębne fazy.

W fazie pierwszej, od r. 1815 do r. 1864, podejmowane przez państwo próby popierania rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych i — w niektórych przypadkach — przejmowania prawa ich własności i zarządzania nie przyniosły w pełni zadowalających wyników. Polskim eksperymentom z „pruską drogą do kapitalizmu”, jeśli je w ogóle podejmowano, brakowało zarówno zasobów kapitału, jak i wsparcia ze strony bazy przemysłu ciężkiego. Do r. 1850 inicjatywa zaczęła ponownie przechodzić w ręce prywatne: najczęściej były to konsorcja utworzone z połączenia rodzimego kapitału z majątków ziemskich i manufaktur z zagranicznymi koncernami. Następne dziesięciolecia przyniosły gwałtowne przyspieszenie rozwoju przemysłu górniczego, włókienniczego i metalowego, ale zwłoka we wprowadzaniu reformy agrarnej oraz utrzymywanie się na wpół feudalnej struktury społecznej nie pozwalały na żadną radykalną zmianę w kierunku zwiększenia liczebności populacji zatrudnionej w sektorze przemysłowym.

W drugiej fazie, w latach 1864—1918, ustąpiło wiele z wcześniejszych zahamowań i przemysł polski został wciągnięty na szerszy rynek europejskiego handlu, kapitału i pracy. W latach 1864—83 nastąpił masowy napływ zachodniego kapitału i maszyn. Ziemie polskie leżały w tym okresie na linii głównego podziału przemysłowej mapy Europy, oddzielającej wysoko rozwinięte tereny Niemiec od zacofanych połaci Rosji i Austrii. Po r. 1880 tę linię podziału dodatkowo uwypukliła wprowadzona przez Rosję ochronna bariera celna, za którą prosperowało dawne Królestwo Kongresowe. Na przestrzeni trzech dziesięcioleci poprzedzających wybuch I wojny światowej manufaktury polskie odgrywały wybitną rolę w gospodarce całego cesarstwa rosyjskiego. Sieć kolei szybko się rozbudowywała. Kwitła mechanizacja. Skupiska przemysłu przeobrażały krajobraz poszczególnych obszarów geograficznych. Kapitał inwestycyjny stawał się dostępny dzięki spadkowi dochodów z rolnictwa. Przedsiębiorstwa prywatne były wchłaniane przez publiczne spółki akcyjne. Małe fabryczki łączono w większe kompleksy. Chociaż prywatne rolnictwo i drobne przedsiębiorstwa produkujące na niewielką skalę nadal przeważały w ogólnym systemie gospodarki, w 1913 r. sektor przemysłowy osiągnął szczyt wydajności.

W fazie trzeciej, obejmującej okres międzywojenny, władze państwowe nowo powstałej niepodległej Rzeczypospolitej prowadziły trudną walkę o połączenie trzech odrębnych systemów przemysłowych w jedną zintegrowaną całość i — dyspomijać wyraźnie niewystarczającymi zasobami — o zbudowanie skutecznie działającej infrastruktury. Ich niepewnym krokom brutalny kres położyła II wojna światowa, a po jej zakończeniu okazało się, że — podobnie jak w innych dziedzinach życia w Polsce — trzeba wszystko zaczynać od samego początku.

Pierwsze uprzemysłowienie Polski stało się inspiracją dla wielu teoretycznych rozważań na temat gospodarki, zwłaszcza w odmianie marksistowskiej. Praca Róży Luksemburg Promyszlennoje razwitije Polszi (Rozwój przemysłowy Polski), wydana w Petersburgu w 1899 r., dostarczyła teoretycznych argumentów, na których przez pierwsze 40 lat istnienia polski ruch komunistyczny opierał swoją strategię. Według Róży Luksemburg, przemysł polski tworzył integralną część gospodarki rosyjskiej i jako taki był podstawą j ej nadziei na to, że Rosja weźmie udział w nadchodzącej rewolucji proletariatu Niemiec i zachodniej Europy. Na tej samej podstawie Róża Luksemburg utrzymywała także, że niepodległość Polski będzie krokiem wstecz, którego jedynym skutkiem musi się okazać zaprzepaszczenie perspektyw na postęp Rosji i Europy w ogóle. (Niewątpliwie właśnie z tej przyczyny carski cenzor dał swoje placet na wydanie tej pracy) [123] Rosa Luxemburg, Die industrielle Entwicklung Polens, Lipsk 1898. . Oskar Lange (1904—65), pierwszy przedstawiciel Polski w Organizacji Narodów Zjednoczonych, którego Ekonomia polityczna ukazała się w 1959 r., interesował się bardziej typologią uprzemysłowienia. Według jego interpretacji, przemysł polski wykazywał cechy charakterystyczne dla typu „kapitalistycznego” i „socjalistycznego”, brak mu było natomiast cech typu „narodowo-rewolucyjnego” [124] O. Lange, Ekonomia polityczna. Warszawa 1961, t. 1,2. .