Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

W porównaniu z poziomem życia w Anglii w tym samym okresie przeciętny mieszkaniec Galicji wytwarzał zaledwie jedną czwartą ilości podstawowych środków żywnościowych, spożywał mniej niż połowę przeciętnej angielskiej racji żywnościowej, był właścicielem zaledwie jednej dziesiątej przeciętnego stanu posiadania oraz otrzymywał tylko jedną jedenastą część dochodu, jaki przeciętnemu angielskiemu farmerowi przynosiła ziemia; natomiast płacił — w stosunku do dochodów — dwukrotnie wyższe podatki. Niekoniecznie trzeba święcie wierzyć w przytaczane przez Szczepanowskiego [108] Patrz zestawienie niżej (przyp. tłum.). liczby, żeby wyciągnąć z lektury jego pracy oczywiste wnioski. Wszystkie dostępne statystyki wskazują na to samo. Galicja mogłaby łatwo uchodzić za najuboższą prowincję Europy [109] S. Szczepanowski, Nędza Galicji w cyfrach…. Lwów 1888. .

Ustalając budżet Galicji, nie brano pod uwagę jej interesów. Zaokrąglone liczby za rok 1887 wskazują, że dochód z podatków państwowych i lokalnych wyniósł ogółem 60 milionów zł. Z tej sumy 34 miliony trzeba było wydać na pensje dla urzędników państwowych, 10 milionów — na cele obronne, co najmniej zaś 12 milionów odprowadzono w gotówce do skarbca cesarskiego w Wiedniu.

Po spłaceniu 6 milionów zagranicznych długów i wydaniu 5 milionów na utrzymanie linii kolejowych Królestwo miało już niemały deficyt. Deficyt roczny oceniano na sumę 21 milionów. Nietrudno sobie wyobrazić, jak niewiele pieniędzy zostawało na inwestycje, instytucje użyteczności publicznej czy cele społeczne lub oświatowe.

Dla wielu chłopskich rodzin emigracja była jedyną szansą przeżycia. W okresie 25 lat przed wybuchem I wojny światowej Galicję opuściło na zawsze ponad 2 miliony osób. W samym tylko 1913 roku wyemigrowało aż 400 000, czyli prawie 5% ogółu ludności. Niektórzy przenieśli się na sąsiednie tereny przemysłowego Śląska, zwłaszcza do Księstwa Cieszyńskiego, gdzie element polski rozrastającej się społeczności górników w Karwinie szybko osiągnął zdecydowaną przewagę. Inni udali się do Francji czy Niemiec. Ale większość wsiadała w Hamburgu na statki odpływające do Ameryki, włączając się w nieprzerwany strumień zniechęconych i uciemiężonych mieszkańców Europy, którzy przechodzili przez Ellis Island w drodze do kopalń w Pensylwanii lub na tereny pogranicza na Środkowym Zachodzie.

Najbardziej sensacyjne wydarzenie w dziejach Galicji miało miejsce w r. 1846. Władze zostały uprzedzone o konspiracyjnej akcji, którą Mierosławski zamierzał rozpocząć 21 lutego jednocześnie w Prusach, Krakowie i Galicji. W Poznaniu policja pruska bez większych korowodów aresztowała przywódców. Ale władze lokalne w Austrii chyba wpadły w panikę. Stanąwszy w obliczu zagrożenia w postaci niewielkich grupek uzbrojonej polskiej szlachty, szykującej się do wymarszu na miejsce spotkania w Krakowie, starosta obwodu tarnowskiego, Johann Breini von Wallerstein, zwerbował do pomocy miejscowe chłopstwo. Postarał się w szczególności o wsparcie ze strony Jakuba Szeli (1787—1866), krewkiego chłopa ze wsi Smarzowa, znanego z wygranych sporów z miejscowymi dziedzicami. Szela zabrał się do dzieła, organizując bandy chłopów pańszczyźnianych, którym obiecano uwolnienie od pańszczyzny w zamian za wystąpienie przeciw panom. Wśród zamętu napadano na majątki biorących udział w spisku ziemian. Szlachtę, dziedziców, rządców i stawiających opór urzędników wyrzynano z zimną krwią. Niewinni cierpieli pospołu z winowajcami. W krótkim czasie chłopskie bandy zaczęły na dowód swej gorliwości posyłać władzom obcięte głowy szlacheckich ofiar. Zdaje się, że w niektórych przypadkach zapłacono im za ten towar solą. Sytuacja całkowicie wymknęła się spod kontroli. Niewielkie szlacheckie powstanie przekształciło się w bunt chłopski o szerokim zasięgu. W niektórych okręgach zrównano z ziemią 90% szlacheckich dworów. W okolicach Bochni atakowano wszystkich bez wyboru austriackich urzędników. W Tatrach, we wsi Chochołów, grupa górali dowodzona przez miejscowego księdza wikarego i jego organistę wzniosła w górę sztandar niepodległości Polski. Minęło prawie trzy tygodnie, nim wojska austriackie, których przybycie opóźniło powstanie w Krakowie, zjawiły się, aby przywrócić porządek. Do tego czasu wymordowano ponad 2000 polskiej szlachty.

Pozostali na placu boju uczestnicy „zapustów” zostali rozpędzeni. Szelę aresztowano dla zachowania pozorów, ale wkrótce wynagrodzono jego trudy, przyznając mu rozległy majątek na odległej Bukowinie. Dla władz austriackich był to groźny przykład ekscesów, do jakich może doprowadzić lojalność — w równej mierze co rebelia. Polakom natomiast brutalnie uświadomiono, że nie można liczyć na to, aby mówiący po polsku chłopi wsparli polską szlachtę w jej patriotycznych przedsięwzięciach. Ale dla chłopów było to wyzwalające doświadczenie o pierwszorzędnym znaczeniu. Raz strząsnąwszy ze siebie feudalne więzy, niezbyt byli skłonni poddać im się na nowo. Jeśli zaś chodzi o całą Galicję, żakieria z 1846 r. wydobyła na światło dzienne niedostatki istniejącego ustroju i przygotowała grunt dla ewentualnej autonomii [110] Patrz T. W. Simmons, The Peasant Revolt ofl846 in Galicia: same recent Polish historiography, „Slavic Review”, XXX (1971), s. 795—871; S. Kieniewicz, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wrocław 1951; M. Żychowski, Rok 1846 w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji, Warszawa 1956 .

W dwa lata później Galicja odczuła uderzenie fali rewolucyjnych zamieszek w innych częściach cesarstwa. W marcu z Wiednia nadeszły wieści, że Metternich zbiegł, a cesarz Ferdynand zapowiedział reformy konstytucyjne; w Krakowie powstał Komitet Narodowy, we Lwowie — Rada Narodowa. W „adresie lwowskim” z 19 marca 1848 r. grupa wybitnych obywateli Galicji wystąpiła do cesarza z żądaniem wyzwolenia chłopów i przyznania prowincji autonomii. Pod wpływem chwilowego uniesienia ich lojalistyczne sentymenty skorygowali posłowie, którym powierzono doręczenie petycji, tak że ostatecznie — w jawnej sprzeczności ze zdrowym rozsądkiem — doręczony cesarzowi w Wiedniu dokument domagał się przyznania Polsce niepodległości. W składzie delegacji, która w imieniu Galicji uczestniczyła w posiedzeniach parlamentu w Wiedniu w okresie od lipca do października, znalazło się kilkanaście barwnych postaci mocno wygadanych chłopów. Uczestniczyli oni czynnie w znoszeniu pańszczyzny. Kierował nimi — głównie podczas głosowania — gubernator Galicji Franz von Stadion (1806—53).

Funkcję prezydenta parlamentu sprawował w zastępstwie nieobecnego Strobacha lwowski demokrata Franciszek Smółka (1810—99). Ale armia cesarstwa nie straciła zimnej krwi. W kwietniu austriacki garnizon stacjonujący na Wzgórzu Wawelskim zbombardował Kraków, który jako pierwszy ze zbuntowanych miast cesarstwa został przywołany do porządku. Lwów został potraktowany podobnie i poddał się w listopadzie. Do tego czasu generał Windisch-Grätz zdążył już ponownie wkroczyć do Wiednia. W grudniu skompromitowany cesarz abdykował, oddając tron swemu bratankowi, Franciszkowi Józefowi, i Austria powróciła do dawnych absolutystycznych metod postępowania. Minister spraw wewnętrznych, Aleksander Bach, wspomagany przez stan wyjątkowy, jakiego wymagała nie zakończona wojna z Węgrami, zdołał zdławić wszelką opozycję polityczną. Raz jeszcze plany autonomii Galicji trzeba było odłożyć na bok. (Patrz rozdz. XV tomu II).

Jednak nie zapomniano o niej i stopniowo stała się faktem, jako swego rodzaju produkt uboczny militarnych klęsk cesarstwa i ciągnącej się walki konstytucyjnej między Austrią i Węgrami. Walkę o autonomię po raz pierwszy podjęła na nowo grupa konserwatywnych arystokratów pod przywództwem hrabiego Agenora Gołuchowskiego (1812—75), którego pozycja pozwalała wywrzeć nacisk na Wiedeń w kierunku ustępstw, mających być ceną za niezłomną lojalność wobec Korony, co tym samym stwarzało pewną możliwość wykorzystania galicyjskich Polaków jako przeciwwagi dla węgierskich secesjonistów i niemieckich radykałów. Gołuchowski, który był w r. 1849 gubernatorem Galicji, namiestnikiem w latach 1850—59, 1866—68 i 1871—75 oraz premierem cesarskiego rządu w latach 1859—60, spełniał rolę ogniwa łączącego dwór Habsburgów z grupą polskiej szlachty, zwaną „Podolakami”. Podobnie jak nawrócony były radykał Florian Ziemiałkowski (1817—1900), patrzał on na kwestię autonomii z punktu widzenia angielskich wigów, widząc we wprowadzanych w odpowiednim czasie ustępstwach konstytucyjnych najlepszy środek do utrzymania dominacji interesów ziemiaństwa.