Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Por. konkluzję J. Rothschilda: „Mimo wszystkich (…) niepowodzeń reżimu sanacyjnego (…) należy sprawiedliwie przyznać, że Piłsudski odegrał podstawową rolę w ukształtowaniu się panującego dziś powszechnie przekonania, że koncepcja Europy bez państwa polskiego jest nie do przyjęcia”, op. cit., s. 371.

(Szef Rady do Spraw Ścigania Zbrodni Państw Osi z ramienia USA) Nazi Conspiracy and Aggression, t. 4, Waszyngton 1948, s. 390—392, cytuje osobiste zeznania Naujocksa.

Heinz Guderian, Wspomnienia żołnierza, tłum. Jerzy Nowacki, Warszawa 1958, s. 59.

Nicholasa Bethella The War Hitler Won, Londyn 1972, zawiera opis politycznego tła kampanii wrześniowej. Clare Hollingworth, The Three Weeks 1 War in Poland, Londyn 1940, przytacza relacje naocznego świadka. Wśród opracowań wojskowych należy wymienić: R. M. Kennedy, The German Campaign in Poland, Waszyngton 1956; M. Norwid—Neugebauer, The Defence of Poland, September 1939, Londyn 1942; J. Kimche, The Unfought Battle, Londyn 1968; The German Invasion of Poland (The Polish Black Book), Polskie Ministerstwo Informacji, Londyn 1940; Polskie Sily Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Instytut Sikorskiego, t. l, Londyn 1951; T. Jurga, Wrzesień 1939, Warszawa 1970; Z. Flisowski, Westerplatte, Warszawa 1958; M. Zgórniak, A German general on the September Campaign, „Polish Western Affairs”, III (1962), s. 353; M. M. Drozdowski, Alarm dla Warszawy, Warszawa 1975.

Patrz Zbigniew Załuski, Siedem polskich grzechów głównych. Warszawa 1973, Grzech czwarty: z lancami na czołgi, s. 60—64.

Adrian Carton de Wiart, Happy Odyssey, Londyn 1950; z przedmową pióra Winstona Churchilla.

Dziennik Hansa Franka, wyd. S. Piotrowski, Warszawa 1956, s. 505.

Dwie najobszerniejsze prace na temat polityki hitlerowców w okupowanej Polsce to: M. Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939—1945, wyd. poprawione, Frankfurt-Hamburg 1965, i C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. l, 2; także wyd. niem. Die deutschen Besatzungspolitik in Polen, 1939—1945, Wiesbaden 1967.

Pamiętniki N. S. Chruszczowa, tłum. najeż, ang. Strobe Talbot: Krushchev Remembers, wstęp, komentarz i przypisy: E. Crankshaw, Londyn 1971, s. 128—129. W tym samym fragmencie pamiętników Chruszczow opisuje swoje spotkanie z Wandą Wasilewską, „która pomogła nam dotrzeć do tych Polaków, którzy wciąż w sposób irracjonalny czepiali się idei, że pakt Ribbentrop—Mołotow został przez nas wynegocjowany ich kosztem”.

Documents on German Foreign Policy 1918—1945, seria D (1937—1945), Londyn 1961, t. 11: The War Years (September l, 1940—January31, 1941), nr 638, s. 1068—1069.

Por. powyżej, przyp. 40, rozdz. XIX tomu II, s. 897.

W. Frischauer, Himmler: the evil genius of fhe Third Reich, Londyn 1953, s. 135—136. Patrz Zbrodnie hitlerowskie w Polsce, Warszawa 1946—47, t. 1,2.

Patrz K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce: dokumenty, Poznań 1952— 58, t. 1,2; T. Cyprian, Wehrmacht: Zbrodnia i kara. Warszawa 1972; A. Konieczny, Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy, Górny Śląsk 1939—1945, Warszawa 1972; J. T. Gross, Polish Society under German Occupation, 1939—1944, Princeton 1979.

Patrz G. R. Reitlinger, The Final Solution: an attempt to exterminate the Jews of Europe, 1939—1945, Londyn 1953. Pewne szczegóły techniczne oraz czas planowanej operacji nadal pozostają kwestią sporną. Patrz powyżej, przyp. 25, rozdz. IX tomu II, s. 744.

Patrz E. Duraczyński, Wojna a okupacja. Warszawa 1973.

T. Esman, W. Jastrzębski, Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy w świetle źródeł niemieckich, Bydgoszcz 1967; C. Łuczak, Kraj Warty, 1939—1945, Poznań 1972.

Rozkaz 0054 z 28 listopada 1940 roku, podpisany przez Guzevićiusa, Komisarza Ludowego Litewskiej SRR do Spraw Wewnętrznych, cyt. w: The Dark Side of the Moon, z przedmową T. S. Eliota, Nowy Jork 1947, s. 51. W myśl stosowanej przez Sowietów praktyki rozkaz deportacji obejmował również wszystkich członków najbliższej rodziny deportowanego.

Autor anonimowy, ibidem, s. 143—148. The Dark Side of theMoon jest jedną z nielicznych relacji opublikowanych w języku angielskim; istnieje natomiast szereg emigracyjnych materiałów polskich. Patrz np. Polacy w ZSRR 1939—1942: Antologia, wyd. M. Czapska, Paryż 1963. Jedno z nielicznych omówień tego problemu w kontekście powojennej Polski zawiera praca Krystyny Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej. Warszawa 1974, w okresie późniejszym wycofana przez cenzurę. Liczba Polaków według istniejących ocen waha się od minimum 800 000 do maksimum przekraczającego 2 miliony. Patrz także R. Conquest, Kołyma, Londyn 1978. I.E.Buca, Vorkuta, Londyn 1976. Sołżenicyn, który korzystał ze źródeł prywatnych i fragmentarycznych, poświęca niewiele miejsca Polakom, ale jego opis deportacji „specjalnych osadników” z Estonii w 1940 roku dorównuje rangą akcjom dotyczącym Polaków — patrz Archipelag Gułag, 1918—1956. Próba analizy literackiej, tłum. M. Kaniowski, Paryż 1978, t. 3, cz. VI, rozdz. 4: Wywózka narodów. (Do polskiego oryginału wspomnień nie udało się dotrzeć. Angielski przekład materiałów dotyczących deportacji Polaków ukazał się drukiem w Londynie w 1946 r. Prace nad kompilacją, weryfikacją i doborem materiałów rozpoczęła Helena Sikorska w ostatnich latach życia męża, który jej te dokumenty udostępnił. Ostateczną wersję tekstu opracowała przyjaciółka H. Sikorskiej, angielska pisarka i żona Polaka, Zoe Zajdłerowa. Tekst został ukończony w 1944 r., już po śmierci generała Sikorskiego; jak napisała w angielskiej przedmowie Helena Sikorska, „po to, aby przedstawić prawdę, jako konieczny warunek zrozumienia, a zatem i pokoju”. Londyńskie wydanie The Dark Side of the Moon opatrzył przedmową T. S. Eliot. Drugie wydanie anglojęzyczne ukazało się w Nowym Jorku w 1947 r., a trzecie w 1990 r. także w USA z komentarzem i bibliografią autorstwa Johna Coutouridisa; przyp. tłum.).

Patrz przyp. 2, rozdz. I tomu II (przyp. tłum.).

Patrz jw.

J. K. Zawodny, Death in the Forest: the story of the Katyń Forest Massacre, Londyn 1971 [w jeż. pol.: Katyń. Z przedmową Z. Brzezińskiego, Lublin—Paryż 1989]. Patrz także J. Mackiewicz, The Katyń Wood Murders, Londyn 1950; Louis Fitzgibbon, Katyń: Crime without parallel, Londyn 1971; Sir Owen O’Malley, Katyń: Dispatches of Sir Owen O’Malley to the British Government. Chicago 1973; Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, wyd. W. Anders, Londyn 1962.

C. Madajczyk, Generalplan Ost, „Polish Western Affairs”, III (1962), nr 2, s. 391—442.

Patrz J. Billig, Les camps de concentration dans 1’economie du Reich hitlerien, Paryż 1973.

C. Madajczyk, Deportation in the Zamość Region in 1942 md 1943 in the light of German

Documents, Acta Poloniae Historica, I (1958), s. 75—106, oraz tego samego autora: Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939—1945, Warszawa 1965.