Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Z punktu widzenia komunistów toczący życie gospodarcze Rzeczypospolitej rak umiejscowił się w samym środku organizmu — w Centralnym Urzędzie Planowania (CUP). Zatrudnieni tu eksperci byli w znacznej mierze zachodniego chowu i mieli powiązania za starą PPS. W lutym 1948 roku zwołano naradę w celu zbadania działalności Urzędu. Ku zdziwieniu personelu dyskusja przerodziła się w przeprowadzony w sowieckim stylu atak na ich pracę. Minister przemysłu, Hilary Minc, zdyskredytował ich wysiłki jako „burżuazyjne” i „niemarksistowskie” poczynania, oparte na fałszywej analizie faktów. Po raz pierwszy w Polsce publiczną debatę przeprowadzono według kryterium znajomości największej liczby cytatów z Lenina i Stalina; nazwano ją później „narodzinami polskiego stalinizmu”. Od tego czasu wszelkie planowanie oparte było na niewolniczym naśladownictwie metod sowieckich. Centralny Urząd Planowania został rozwiązany.

Statystykom gospodarczym nadano status tajemnicy państwowej. Nadszedł kres swobodnych dyskusji [526].

Sprawa CUP była zapowiedzią nadchodzącego poważnego kryzysu ideologicznego, W lecie 1948 roku nastąpił zasadniczy rozłam w szeregach partii i w rządzie. Niektórzy wyjaśniają go w kategoriach rozdźwięku między skupionymi wokół Gomułki stronnikami konserwatywnej „polskiej drogi do socjalizmu” a zwolennikami radykalnej „linii moskiewskiej”, na których czele stanął Bierut. Nie można tu oczywiście mieć całkowitej pewności, może się jednak wydawać, że autorzy takich standardowych analiz popełniają co najmniej trzy istotne błędy. Po pierwsze, nie uwzględniają całej złożoności poglądów i mnogości frakcji. W obrębie samej tylko PPR istniało w tym okresie co najmniej pięć głównych ugrupowań.

Trzeba także pamiętać o bliskich sojusznikach partii — zwłaszcza Cyrankiewiczu i jego PPS oraz o „postępowych katolikach” popieranych przez NKWD. Po stronie sowieckiej wyróżnić można kilka kategorii odrębnych interesów — począwszy od dowództwa Armii Czerwonej i organów bezpieczeństwa, po interesy państwa reprezentowanego przez radzieckie ministerstwa, interesy WKP(b) i wreszcie — nie mniej istotne od pozostałych — osobiste uprzedzenia i kaprysy samego Stalina.

Jeśli połączyć każde z tych pięciu czy sześciu ugrupowań polskich z analogiczną liczbą ich potencjalnych sowieckich opiekunów, otrzyma się około trzydziestu istotnych powiązań — niektórych jawnych, innych ukrytych. Jedynym człowiekiem, którego pozycji nie da się jednoznacznie określić, był Bierut. Był polityczną marionetką w klasycznym stylu, zupełnie niezdolną do utworzenia w Polsce jakiegokolwiek znaczącego ugrupowania, dopóki ktoś nie poprowadziłby go na sznurku. Tak więc, podczas gdy Gomułka rzeczywiście stał na czele licznej grupy, która do roku 1948 zdobyła sobie już dominującą pozycję w partii, jedyne możliwe źródło zorganizowanej opozycji znajdowało się na Kremlu.

Po drugie, obiegowa analiza sytuacji nie uwzględnia również dynamiki konfliktu zachodzącego wewnątrz ruchu totalitarnego, w którym obie strony znajdują się w bezustannym ruchu i każda stale zmienia własne pozycje ideologiczne, aby nie dać się osaczyć drugiej. Element słabszy musi przede wszystkim za wszelką cenę unikać publicznego przyznania racji elementowi silniejszemu, ponieważ „zharmonizowanie” szybko doprowadziłoby do utraty tożsamości i samodzielnej egzystencji. W 1944 roku, kiedy wtajemniczeni po raz pierwszy wyraźnie dostrzegli rozłam między PPR a linią sowiecką, właśnie ZSRR zajął stanowisko konserwatywne. To Stalin powiedział, że wprowadzanie komunizmu w Polsce przypomina próbę nałożenia siodła na grzbiet krowy. Zarówno Gomułka, jak i PPR z jej „rodzimą polityką” byli w tym momencie w nastroju lewicującym, mesjanistycznym i triumfatorskim, oczekując, że komunizm wkroczy do Polski „w zwycięskim pochodzie”. Po roku 1944 zaufanie Stalina we własne siły wzrosło. Zaczął jeszcze usilniej niż dotąd ponawiać naciski w kierunku autentycznych socjalistycznych przemian, coraz bardziej przybliżając się do pozycji zajmowanych z początku przez

Gomułkę i czyniąc Bierutowi wyrzuty z powodu niedostatku rewolucyjnego zapału. Tymczasem Gomułka, nabrawszy praktycznego doświadczenia w „siodłaniu krowy”, skłonny był zwracać się w przeciwnym kierunku, dając wyraz przekonaniu, że nie wydaje mu się zbyt prawdopodobne, aby miał doczekać prawdziwego socjalizmu w Polsce, nie mówiąc już o komunizmie. Konflikt ideologiczny przybrał zatem kształt czegoś w rodzaju nożyc; w ciągu czterech lat każdy z przeciwników diametralnie zmienił stanowisko, przechodząc na przeciwną pozycję.

W 1948 roku Gomułka wygłaszał oświadczenia bardzo podobne do oświadczeń sowieckich z roku 1944 i odwrotnie.

Polscy towarzysze nie mogli nie zauważyć przemian zachodzących w zagranicznej polityce Związku Radzieckiego. W latach 1944—45 znajdujący siew stanie wojny ZSRR był słaby i gotów do umizgów wobec każdego sojusznika, który byłby skłonny poprzeć jego sprawę. Rozbieżności ideologiczne były tolerowane.

Ale w roku 1948 ZSRR miał już za sobą wygraną wojnę; miał już też własną bombę. Nabrzmiewały konflikty: spór z Titą, konflikt arabsko—izraelski, kryzys niemiecki i blokada Berlina. Nadchodził czas, aby zewrzeć szeregi. Rozbieżności ideologicznych już nie tolerowano.

Los Gomułki był więc przypieczętowany. Jako stary wyjadacz, zapewne przeczuwał niebezpieczeństwo, jeszcze zanim nadeszło, ale płynął prosto w oko cyklonu. Podczas czerwcowego posiedzenia plenum Komitetu Centralnego partii wdał się w chaotyczny wywód na temat historycznych tradycji polskiego komunizmu, krytykując nastroje a la Róża Luksemburg w dawnym SDKPiL i trockistowską KPP, a pochwalając stanowisko PPS w kwestii „niepodległości narodowej”.

Był to akt otwartego buntu. Od tego czasu pozostawał chyba w areszcie domowym. Jego współpracowników — Spychalskiego i Ochaba — nakłoniono, aby go potępili, jego samego zaś zmuszono do publicznego pokajania się. Na wrześniowym plenum przyjaciele obrzucili go obelgami, a on sam wyznał swoje winy w pełnym goryczy akcie samokrytyki. W szczególności przyznał, że pojmował tylko doraźne aspekty znaczenia ZSRR dla polskiej partii, nie zdając sobie sprawy z ich doniosłości „na wyższej płaszczyźnie”. Pod koniec przedstawienia na stanowisku sekretarza generalnego partii zastąpił go prezydent Bierut, którego aż do tej chwili przedstawiano światu jako człowieka „bezpartyjnego”. Odejście Gomułki równało się usunięciu ostatniej przeszkody na drodze do utworzenia PZPR, co nastąpiło w grudniu tego samego roku.

Upadek Gomułki był oczywistym skutkiem bezpośredniej interwencji Rosjan w sprawy polskiej partii. Komentator, który określił tę interwencję mianem „pacyfikacji polskiego komunizmu”, trafił niemal w samo sedno. Mimo to towarzysze Gomułki dołożyli wszelkich starań, aby mu osłodzić gorycz klęski.

Do stycznia 1949 roku pozostał na stanowisku wicepremiera, do roku 1951 zaś był członkiem Komitetu Centralnego. Nie postawiono go przed sądem ani nie skazano na łaskę sowieckiego wymiaru sprawiedliwości. Jego akt buntu przypomniano sobie w 1956 roku, kiedy partia na nowo potwierdziła swoją niezależność [527].

Po trzech i pół latach pokoju budowa demokracji ludowej na sowiecki obraz i podobieństwo była już, praktycznie rzecz biorąc, zakończona. Monolityczna partia leninowska umacniała swój monopol. Tożsamość interesów partii i państwa znalazła wcielenie w osobie Bieruta, który zasiadał na dwóch bliźniaczych tronach szefa partii i prezydenta. Sukces komunistów okazał się rzeczą o wiele łatwiejszą, niż można by przypuszczać w 1945 roku. Z perspektywy czasu nie wydaje się on jednak niczym zaskakującym. Wbrew temu, co sądzono w owym czasie na Zachodzie, w Polsce nigdy nie dopuszczono do swobodnej rywalizacji między ruchem komunistycznym a partiami o orientacji niekomunistycznej. Władza przeszła gładko i bezpośrednio z rąk niemieckich sił okupacyjnych w ręce dowództwa