Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Branie katastrofy upadku [Polski] za punkt wyjścia w poglądzie na przeszłość jest z gruntu rzeczą fałszywą (…). Fakt upadku państwa, ważny dla historii czasów następnych, bezzasadnie został wzięty za motyw zasadniczy przy badaniu dziejów przedrozbiorowych. (…) Czyż przeszłość [Polski] gromadziła jedynie materiał dla sprowadzenia upadku? czyż obok wadliwej organizacji państwowej nie rozwijała motywów innych? (…) Zrozumiałaby była wyłączność motywu upadku w dziejach państwa, lecz nie narodu, który stanowi główny przedmiot badania historycznego i który nie przestał istnieć pomimo zaniku bytu politycznego. (…) Organizm, zwany państwem, nie ogniskuje w sobie wszystkich promieni życia; jego dzieje nie są kwintesencją przeszłości. Obok urabiania form życia państwowego naród polski snuł wątek dorobku cywilizacyjnego, który przetrwał upadek i stanowi główny motyw historii [41] W. Smoleński, Szkoły historyczne w Polsce: Główne kierunki poglądów na przeszłość, w: Pisma historyczne, Kraków 1901, s. 329—332. .

Historycy pozytywistyczni zażarcie przeczyliby twierdzeniu, jakoby na ich dzieła miały wpływ względy polityczne. Jednakże przez rozbrajanie naładowanych energią wybuchową wątków Niepodległości i Państwowości niechybnie uspokajali atmosferę umysłową, w jakiej starali się działać zwolennicy polityki ugody. (Patrz 1.1, rozdz. I).

Filozoficzna podbudowa ideologii ugody przybierała rozliczne formy. Jednakże starając się usilnie o uniknięcie specyficznie polskiego charakteru mesjanizmu, często ograniczała się ona do naśladownictwa obcych tendencji. W Polsce zawsze trafiali się „minimaliści” — począwszy od osiemnastego wieku, kiedy to pojawili się w osobach takich myślicieli, jak Jan Śniadecki (1756—1830), wyraziciel idei francuskiego oświecenia, czy Michał Wiszniewski (1794—1865), uczeń szkockiej szkoły „zdrowego rozsądku”; nawet u szczytu szaleństwa romantyzmu zdarzali się katoliccy filozofowie w rodzaju Eleonory Ziemięckiej (1818—69) czy, w Krakowie, księdza Stefana Pawlickiego (1839—1916). Po r. 1863 pozytywiści uzyskali przewagę, choć nie był to bynajmniej monopol. Ich przywódcę, Juliana Ochorowicza (1850—1917), absolwenta uniwersytetu w Lipsku, obwołanego w Warszawie przywódcą „nowego kierunku”, można uważać za zwolennika Comte’a. „Pozytywistą”, pisał, „nazywamy każdego, czyje oświadczenia poparte są dającymi się sprawdzić faktami — człowieka, który nie dyskutuje nad sprawami wątpliwymi bez należytych kwalifikacji i który nigdy nie mówi o rzeczach niedostępnych”.

Przyłączając się do głosów neokantystów, Ochorowicz występował przeciwko pozostałościom poprzedniej mody. Wszyscy ci filozofowie — każdy na swój sposób — odwodzili kręgi polskich intelektualistów od rewolucyjnych fantazji i marzeń o zemście [42] S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów, op. cit. Patrz także S. Blejwas, The origins and practice of Organie Work m Poland 1795—] 863, „Polish Review”, XV (1970), nr 4. .

Roman Dmowski, założyciel powstałej w 1897 r. Narodowej Demokracji, wprowadził ideały polityki ugody w dziedzinę nowoczesnej polityki partyjnej. Jego stanowisko było jednak postawą ugodową jedynie w kwestii praktycznej dotyczącej metod politycznych. W wielu innych sprawach uprawiał styl agresywny, reprezentując program radykalny. Wcześnie uznał, że głównym zagrożeniem dla przetrwania narodu polskiego jest imperializm niemiecki, i oczekiwał ochrony ze strony Rosji. W zamian za lojalność wobec cara spodziewał się najdalej idących ustępstw. Cieszył się poparciem rosyjskich liberałów i w latach 1907—12 podejmował w Dumie Państwowej przygotowania do wysunięcia roszczeń Polski do autonomii. W samej Polsce zaś rozbudzał ekonomiczne ambicje wśród miejskiej burżuazji i nie cofał się przed rozniecaniem jej przytłumionych antypatii w stosunku do polskich Żydów. W 1911 r. zorganizował próbę bojkotu żydowskich przedsiębiorstw i w wyniku tej akcji przegrał kolejne wybory. Był w tym samym stopniu przeciwnikiem dawnego konserwatyzmu ziemiaństwa, co nowych ruchów klasowych wśród chłopów i ugrupowań socjalistycznych. Jego koncepcje, wyłożone w dziełach Myśli nowoczesnego Polaka (1902), Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908), podkreślały wartość indywidualizmu i konstytucjonalizmu i zwróciły na jego nazwisko uwagę Europy Zachodniej. Podczas pierwszej wojny światowej Dmowski był oczywistym kandydatem do podjęcia pertraktacji z ententą.

Od sierpnia 1917 r. stał na czele Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, w r. 1919 zaś przewodził polskiej delegacji na konferencję pokojową. W kategoriach postaw politycznych był zapewne jedyną naprawdę wybitną postacią współczesnej polskiej polityki. Nigdy jednak nie udało mu się w pełni uchwycić władzy. Przez całe życie był rywalem i przeszkodą na drodze Józefa Piłsudskiego [43] Andrzej Micewski, Roman Dmowski, Warszawa 1971. .

Organizacje, z którymi związany był Dmowski, miały charakter dość efemeryczny. Powstawały one początkowo pod upowszechnionymi hasłami odrodzenia narodowego, przyciągając ludzi reprezentujących różne, wzajemnie ze sobą sprzeczne interesy oraz rozbieżne postawy i osobowości; często też ich rozwój szedł w kierunkach nie zamierzonych przez ich założycieli. Liga Polska, która wzięła swą nazwę od wcześniejszego ugrupowania, jakie pojawiło się na krótko (1848—50) na terenach zaboru pruskiego, powstała w r. 1887 w Szwajcarii przy udziale Zygmunta Miłkowskiego (1824—1915), weterana emigracji i pisarza o zdecydowanie liberalnej orientacji. Dmowski uznał, że działalność LP jest zbyt silnie zabarwiona wpływami elementów rewolucyjnych, nie odpowiadających jego gustom, i w kwietniu 1893 wycofał się z niej, aby założyć własny odłam — Ligę Narodową, która — podobnie jak jej wojownicza młodzieżowa sekcja „Zet” (Związek Młodzieży Polskiej) — wykazywała orientację bardziej prawicową. Na przestrzeni następnych trzydziestu lat LN dała początek całej lawinie partii politycznych: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SN—D) w 1897 r., Związek Ludowo-Narodowy (ZL—N) w 1919 r. i Stronnictwo Narodowe (SN) w 1928 r. Wszystkie organizacje Dmowskiego zdobyły sobie wspólną popularną nazwę „Endecja”, czyli „Narodowa Demokracja”. Ich szczególnym wkładem w politykę nacjonalistyczną było propagowanie własnych zamierzeń na terenie wszystkich trzech zaborów, podczas gdy większość ich poprzedników ograniczała swoje działania do obszaru jednego z mocarstw; dzięki temu debaty nad kwestią narodową przeniosły się z powrotem na płaszczyznę „wszechpolską”. Chociaż z przyczyn politycznych ND jawnie sprzeciwiała się idei niepodległości narodowej, to jednocześnie nawoływała do zjednoczenia ziem polskich, czego nie dało się pogodzić z zachowaniem istniejących ram poszczególnych imperiów. Tak więc preferowane przez ND rozwiązanie w postaci „odrębnej i autonomicznej Polski”, w odróżnieniu od „Polski niezależnej i niepodległej”, oznaczało przewrót ustalonego porządku niewiele mniej radykalny niż rewolucje planowane przez narodowych rewolucjonistów.

Poza Dmowskim wśród ojców duchowych ND znaleźli się dziennikarz Ludwik Popławski (1854—1908) oraz Zygmunt Balicki (1858—1916), autor wpływowego dzieła Egoizm narodowy wobec etyki (1902).

Piłsudski (1867—1935) był powstańcem w pokoleniu ugodowców, romantykiem w epoce pozytywizmu. Urodził się na Litwie i niemal całą młodość przeżył w Wilnie. Był drugim z kolei synem starej polskiej rodziny żyjącej w niełatwej sytuacji finansowej. Pozostawał pod silnym wpływem płomiennego patriotyzmu matki i od wczesnych lat odpychał od siebie nastroje zniechęcenia, które — w wyniku klęski powstania styczniowego — ogarniały wielu z j ego współczesnych.