Анатоль Белы: Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзi

"…князь Войшалк, сын Міндоўга… Меў ён толькі беларускую дружыну і ў кароткім часе вярнуў на Жмудзі парадак, "збяху" там, як кажа летапісец, вялікае "множество" ворагаў. Гэтым была адсунута назаўсёды небяспека апанаваньня гаспадарства этнаграфічна — летувіскім элементам."

"… асабістасць Войшалка (патрэбна) падняць да ролі найвялікшага героя нашае мінуўшчыны" (с.137).

"Тэорыя заваяваньня пярэчыць усім гістарычным жаролам. Гісторыкі, што яе трымаюцца, ня могуць знайсці ніводнае "пэўне" даты, калі паасобная беларуская зямля была "заваяваная" (с. 137).

"… першабытны назоў "Літва" адносіўся тэрытарыяльна да зямлі між Вяльлё і Нёманам, этнаграфічна беларускай, дзе нарадзілася гаспадарства Міндоўга… З тэрытарыяльным пашырэньнем Вялікага Княства шырыўся й гэты назоў. Спачатку ён азначаў гаспадарственную прыналежнасць, а потым стаўся нацыянальным назовам нашага народу… Гэты назоў мы павінны разглядаць як наш нацыянальны, выціснуўшы слаба яшчэ пашыраны ранейшы крывічы, а замена потым беларусамі" (с.139).

"… у некаторых гісторыкаў у тасаваньні гэткіх бессэнсоўных, прыкладам, выражэньняў, як — "Літоўска — беларускае княства", або "Літоўска-рускае княства" і г.д., чым зіначваецца значэньне слова "літоўскі". Вялікае княства Літоўскае ніколі не мела гэткага падвойнага назову, ніколі не было нейкім супольным творам летувісаў і беларусаў, а толькі творам гістарычных ліцьвінаў, г. зн. беларусаў" (с. 140).

"Мноства летапісаў цьвердзіць, што дынастыя Вялікага княства Літоўскага была дынастыя полацкага паходжаньня, і пробуюць нават падаць радаводы яе ад полацкіх князёў. Мы трымаемся погляду, што яна была мяшанага балцка-полацкага паходжаньня…" (с.140)

"Так ужо Гедымін, аб "паганстве" якога выдумана столькі баек, устанаўлівае першую беларускую мітраполію, незалежную ад Кіева й Масквы. А ведама, што рэлігійная незалежнасьць вяла і да культурна-нацыянальнай, бо культурна-нацыянальнае жыцьцё, нават у гэтых часох, цесна перапляталася з рэлігійным" (с.141).

"Так жа, дзякуючы палітычнаму розуму першых вялікіх князёў, мы заўдзячваем факт, што ў новым гаспадарстве прынялася за ўрадавую мову не лаціна, як усюды на захадзе, а крывіцкая мова" (с.142). (Мікола Шкялёнак. "Беларусь і суседзі". Беласток. 2003.).

Ці не стаміў я такой колькасцю цытат дапытлівага чытача, які, прачытаўшы іх, скажа, што тут кожная цытата — гэта ўсё тое ж, што пасля 30 гадоў пісаў і даказваў Мікола Ермаловіч, і праўда поўнасцю будзе яго.

Два вялікія беларускія гісторыкі прыйшлі да адных і тых жа поглядаў у вывучэнні і напісанні гісторыі Вялікага княства Літоўскага: адзін — у канцы 30-х гадоў, другі — у канцы 60-х гадоў ХХ стагоддзя. Першы — падаючы толькі метадалогію для будучых гісторыкаў Беларусі, якім прадстаяла яшчэ напісаць разгорнутую гісторыю стварэння і функцыявання Беларускай дзяржавы Вялікага княства Літоўскага. Другі — фундаментальна разгортваючы яго гісторыю з моманту зараджэння і да яго знікнення (далучэння тэрыторыі ВКЛ у 1795 годзе да Расійскай імперыі).

Нагадаем, што гістарычныя працы Міколы Восіпавіча Шкялёнка былі невядомы ніводнаму беларускаму гісторыку, так як гэты гісторык быў поўнасцю забаронены. У 1946 годзе ён быў расстраляны карнымі органамі, як злейшы вораг дзяржавы і народа. І толькі ў 2003 годзе яго гістарычныя працы былі сабраны і надрукаваны ў Беластоку (Мікола Шкялёнак. "Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы". Беларускае Гістарычнае Таварыства. Беласток. 2003).

Мы павінны зноў паўтарыцца, што калі ў Міколы Шкялёнка гэта толькі метадалагічныя распрацоўкі да нашай гісторыі, то ў Міколы Ермаловіча — гэта цэлая і стройная канцэпцыя, якую ён распрацоўваў, не маючы пад рукой матэрыяла свайго папярэдніка.

Але ўзнікае другое пытанне: як так здарылася, што два розныя вучоныя, з разбежкай, прыкладна, у 30 гадоў, прыходзяць да аднолькавых поглядаў? Мы не будзем прыводзіць тут шматлікіх прыкладаў, як у прыродазнаўчых навуках розныя вучоныя ў розных краінах прыходзілі да адных і тых жа навуковых адкрыццяў. Гэтае супадзенне навуковых досвідаў толькі пацвярджала, што адкрыццё, як казалі, ужо "вісела ў паветры". Тое ж самае мы можам з поўнай перакананасцю сцвярджаць, што праўдзівае напісанне гісторыі ВКЛ ужо пасля 50-х гадоў ХХ стагоддзя таксама "вісела ў паветры", і трэба было каб прыйшоў "новы, а мудры гісторык".

І ён прыйшоў.

І ім быў Мікола Іванавіч Ермаловіч.

Мікола Шкялёнак і Мікола Ермаловіч пачыналі пісаць праўдзівую гісторыю Беларусі, вобразна кажучы, з "белага ліста", не маючы на гэта ні навуковага падмурка, ні афіцыйнай падтрымкі. Але імі напісана, можна упэўнена сказаць, першая і галоўная глава ў Сусветнай гісторыі аб дзяржаўнасці, самастойнасці, незалежнасці нашай