Валер Булгакаў - Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г.

Тым ня менш, 27 ліпеня 1990 году Вярхоўны Савет Беларусі, на прапанову старшыні Мікалая Дземянцея, прыняў Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце БССР. Дэклярацыя абвяшчала поўны дзяржаўны сувэрэнітэт Беларускай ССР як вяршэнства, самастойнасьць і паўніню дзяржаўнай улады Беларусі ў межах яе тэрыторыі, яе незалежнасьць ў замежных стасунках. Было заяўлена пра вяршэнства Канстытуцыі і законаў Беларусі на яе тэрыторыі; зямля, яе нетры абвяшчаліся ўласнасьцю беларускага народу. Ствараліся Нацыянальны банк, уласная падатковая й мытная службы. Артыкул 110 прадугледжваў права Беларусі на ўласныя ўзброеныя сілы, органы бясьпекі. Вайсковыя фармаваньні і базы іншых дзяржаваў маглі быць разьмешчаныя на тэрыторыі рэспублікі толькі пры згодзе Вярхоўнага Савету. Былі абвешчаныя бязьядравы статус і нэўтралітэт Беларускай ССР. Дзень 27 ліпеня быў прагалошаны дзяржаўным сьвятам.

Абвяшчэньне сувэрэнітэту Вярхоўным Саветам БССР не было прадыктаванае лібэральна-капіталістычнымі або нацыяналістычнымі памкненьнямі. Гэтая гістарычная для Беларусі падзея была ў найбольшай ступені абумоўленая вонкавымі чыньнікамі. Дэклярацыя аб сувэрэнітэце была прынятая Вярхоўным Саветам БССР толькі пасьля таго, як Зьезд народных дэпутатаў Расіі і Вярхоўная Рада Ўкраіны прынялі такія дакумэнты. Цяпер ужо беларуская намэнклятура імкнулася выкарыстаць незалежнасьць, каб засьцерагчы сябе ад імпарту рэформаў з Масквы. Прыняцьцё Дэклярацыі зацягвалася беларускім Вярхоўным Саветам наколькі гэта было магчымым. А калі Дэклярацыя была ўсё ж прынятая, яна разглядалася бальшынёй у Вярхоўным Савеце БССР як магчымасьць для савецкай беларускай эліты захаваць прывілеі. Дэмакратычна настроеныя дэпутаты, тым больш прыхільнікі рынкавай эканомікі і адпаведнай палітычнай сыстэмы, былі ў меншыні.

Тым часам у Беларусі працягвалася фармаваньне новай палітычнай прасторы. 9—10 верасьня ў Менску прайшла ўстаноўчая канфэрэнцыя Аб’яднаньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына». 3—4 лістапада ў Менску праходзіць устаноўчы зьезд Аб’яднанай Дэмакратычнай партыі Беларусі. Насельніцтва актывізуецца. 7 лістапада на пляцы Леніна ў Менску адбыўся антыкамуністычны мітынг; 26 лістапада — палітычны страйк работнікаў транспарту.

Праціўнікі рэформаў таксама зьдзяйсьняюць захады ў адказ. 1991 год пачаўся з пагромаў. Пагромы адбыліся ўначы 4 студзеня 1991 году ў рэдакцыях газэты «Літаратуры і мастацтва», часопісаў «Полымя», «Нёман», «Беларусь». Тады ж, у студзені, адбываюцца хваляваньні ў Прыбалтыцы. 13 і 20 студзеня ў Менску ў сувязі з падзеямі ў Вільні прайшлі мітынгі пратэсту.

23 лютага 1991 году ў Менску адбыўся ўстаноўчы зьезд Беларускай Сялянскай партыі. 2—3 сакавіка там жа праходзіць ўстаноўчы зьезд Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады. 23—24 сакавіка Беларускі народны фронт «Адраджэньне» праводзіць 2-гі зьезд, дзе прымаецца новы статут БНФ.

Магутны штуршок разьвіцьцю палітычнай сытуацыі ўнутры Беларусі надалі падзеі ў Расіі. У жніўні 1991 году Бюро Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі падтрымала путч, узначалены ДКНС (ГКЧП), і выступіла са спэцыяльнай заявай, у якой вітала гэтую падзею. Бюро прыняло «Зварот да камуністаў, усіх працоўных рэспублікі». Путч падтрымаў і Старшыня Вярхоўнага Савету БССР Мікалай Дземянцей, які ацаніў дзеяньні ДКНС як канстытуцыйныя [4] Гл.: Раздрукоўка фанаграмы гутаркі. .

БНФ ад пачатку безумоўна асудзіў путч. 20 жніўня на пляцы Леніна БНФ правёў мітынг пратэсту. Пасьля паразы путчу ў Маскве Вярхоўны Савет пад ціскам апазыцыі БНФ замест Мікалая Дземянцея абраў старшынём Станіслава Шушкевіча. Вярхоўны Савет Беларусі быў змушаны надаць Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статус канстытуцыйнага закону. Была прынятая і пастанова пра эканамічную і палітычную незалежнасьць Беларусі. Назвай дзяржавы замест БССР стала Рэспубліка Беларусь. Была прынятая новая сымболіка: бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня». Дзейнасьць КПБ-КПСС была прыпыненая.

Пасьля паразы ДКНС пачаўся хуткі распад СССР. У сьнежні 1991 году ў Белавескай пушчы Станіслаў Шушкевіч і Вячаслаў Кебіч падпісалі дакумэнты пра спыненьне існаваньня СССР і ўтварэньне СНД. Беларуская намэнклятура, якая рэагавала на разьвіцьцё падзеяў у Маскве, пазбылася ініцыятывы. З гэтага моманту Масква, якая для старых беларускіх элітаў усё яшчэ заставалася імпэрскім адміністрацыйным і ідэалягічным цэнтрам, канчаткова абірае шлях палітычных і эканамічных рэформаў. Адбываецца актыўны дэмантаж сацыялістычнай сыстэмы ў Расіі. Перамога нацыяналістычных і дэмакратычных рухаў у Прыбалтыцы і Ўкраіне паставілі старыя беларускія эліты перад неабходнасьцю зьдзяйсьненьня самастойнай палітыкі.