Валер Булгакаў - Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г.

Ужо ў пэрыяд зараджэньня беларускага нацыянальнага руху ў позьнім СССР выявілася асноўная праблема разьвіцьця палітычнай сыстэмы Беларусі паводле дэмакратычнага сцэнару. Дэмакратычныя рухі ў савецкіх рэспубліках разьвіваліся шмат у чым дзякуючы кансалідацыі элітаў і насельніцтва вакол антыімпэрскіх настрояў, ідэяў нацыянальнага адраджэньня і будаўніцтва. Аднак у Беларусі незадаволенасьць насельніцтва камуністычнай бюракратыяй не падмацоўвалася шырокімі антыімпэрскімі настроямі. У далейшым нацыянальна-дэмакратычны рух ня выпрацаваў дакладнага мадэрнізацыйнага праекту — ягоныя нацыяналістычны і дэмакратычны кампанэнты канфліктавалі.

Ідэі дэмакратызацыі бальшыня насельніцтва засвойвала ў інтэрпрэтацыі СМІ, усё яшчэ падкантрольных камуністычнай партыі. І хаця іх падзяляла дастатковая колькасьць грамадзянаў БССР, яны не суадносіліся шчыльна з ідэямі пабудовы незалежнай нацыянальнай дзяржавы, да стварэньня якой імкнуўся БНФ. Для насельніцтва БССР і, пазьней, незалежнай Рэспублікі Беларусі былі характэрныя непасьлядоўнасьць, фрагмэнтарнасьць уяўленьняў пра прымальную палітычную сыстэму, альтэрнатыўную існай бюракратычнай мадэлі. Антыкамунізм, патрабаваньне сацыяльнай справядлівасьці (адпаведна з савецкай традыцыяй), прымітыўныя ўяўленьні пра народаўладзьдзе і жаданьне падкантрольнасьці ўлады спалучаліся з глыбока ўкаранёнымі ў савецкай соцыякультурнай сыстэме патэрналісцкімі звычаямі.

Канцэптуальнае асэнсаваньне працэсаў, што адбываліся ў беларускім грамадзтве, ускладнялася адсутнасьцю ў бальшыні прадстаўнікоў беларускай эліты неабходнай гуманітарнай адукацыі, катэгарыяльнага апарату і комплексу ўяўленьняў, выпрацаваных заходняй сацыяльнай навукай, але не запатрабаваных савецкай сыстэмай адукацыі. Пры ўсёй адрознасьці ідэалягічных плятформаў і палітычных лёзунгаў як Аляксандар Лукашэнка, так і прыхільнікі апазыцыі аб’яднаныя сваім савецкім мінулым. Раскол на ідэалягічным і палітычным узроўні не адлюстроўваў прынцыповага канфлікту сыстэмаў вартасьцяў. Такіх дакладных вартасных стандартаў, што спрыяюць дакладнай палярызацыі грамадзтва, яго радыкалізацыі ў супрацьстаяньні, у беларускай палітычнай практыцы проста не было. Беларускае грамадзтва, якое ў масе не чакала і не імкнулася да радыкальных палітычных і эканамічных рэформаў, аказалася грамадзтвам без соцыякультурных арыенціраў.

У адрозьненьне ад рэспублік Прыбалтыкі або Ўкраіны, этнакультурная традыцыя Беларусі была найбольш слабой у працэсе супрацьстаяньня русіфікацыі. Дэмакратычныя вартасьці таксама ня сталі падмуркам для кансалідацыі элітаў, апазыцыйных старой камуністычнай намэнклятуры.

Складанасьць кансалідацыі на аснове лібэральных вартасьцяў тлумачыцца ня толькі патрыярхальным мінулым Беларусі. Слабасьць нацыянальнай ідэнтычнасьці абумоўленая спэцыфічнай гісторыяй беларускай нацыі і яе элітаў.

На пачатку ХХ стагодзьдзя фармаваньне беларускай нацыі засталося незавершаным. Тэндэнцыя нацыянальнай кансалідацыі і супрацьлеглая тэндэнцыя русіфікацыі беларусаў пасьля інкарпарацыі беларускіх земляў Расійскай імпэрыяй разьвіваліся адначасова. Аналізуючы працэсы фармаваньня беларускай нацыі ў канфлікце з палітыкай русіфікацыі, Валер Карбалевіч піша пра ўзаемааслабленьне гэтых працэсаў. Няпэўнасьць самаідэнтыфікацыі народу стварала ўмовы для размаітых варыянтаў ягонага разьвіцьця ў залежнасьці ад геапалітычнай сытуацыі [35] Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988—1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6). .

Але аслабленьню этнакультурнай традыцыі, размываньню нацыянальнай ідэнтычнасьці спрыяла ня толькі мэтанакіраваная палітыка русіфікацыі. Працэс разбурэньня ідэнтычнасьці беларускага этнасу праходзіў у сытуацыі інтэнсіўнага размываньня этнакультурнай ідэнтычнасьці нацыянальнай эліты. Калі ў часы панаваньня польскай Кароны эліта палянізавалася, то пры расійскім панаваньні адбываўся працэс яе русіфікацыі, які суправаджаўся сустрэчным працэсам — фармаваньнем нацыянальнай літаратуры, літаратурнай мовы, станаўленьнем беларускамоўнай нацыянальнай эліты.

Па ўваходжаньні беларускіх земляў у склад СССР абедзьве тэндэнцыі, фармаваньня беларускай нацыі і русіфікацыі беларускага насельніцтва, захаваліся і разьвіваліся ў крыху мадыфікаваным выглядзе. Зьдзяйсьнялася фарсаваная русіфікацыя і «саветызацыя» беларускага грамадзтва. У працэсе урбанізацыі разбуралася самабытная народная культура ў беларускай вёсцы. Але, разам з тым, статус БССР у якасьці саюзнай рэспублікі фіксаваў існаваньне беларускай нацыі на дзяржаўным узроўні, спрыяў нацыянальна-дзяржаўнай самаідэнтыфікацыі беларусаў. Трэба адзначыць, што ідэя нацыянальнай дзяржаўнасьці сфармавалася ў нечым дзякуючы статусу Беларусі ў складзе СССР. З часоў падзелу Рэчы Паспалітай і да стварэньня БССР беларусы ня мелі сваёй дзяржавы. У Расійскай імпэрыі Беларусь называлася Паўночна-Заходнім краем, а беларусы не прызнаваліся асобнай нацыяй. Пасьля таго як была зрынутая дынастыя Раманавых, Беларуская Народная Рэспубліка, якая ўтварылася на месцы паўночна-заходняй правінцыі, была хутка ліквідаваная бальшавікамі. Магчыма, акурат гэтая спроба і змусіла бальшавіцкі ўрад абвясьціць Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку.